Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, müsəlmanların arasına qəribə elmlər qədim Misir, Babil, yunan, zərdüşti mədəniyyətlərindən keçmişdir. İslam fəthləri nəticəsində bu yerlərin əhalisi ilə qaynayıb-qarışan, yerli kahinlərlə ünsiyyət quran, fəth olunmuş torpaqlardakı kitabxanaların fondu ilə tanış olan müsəlmanlar bu elmlər barədə biliklərini artırdılar, bilmədiklərini öyrəndilər. Xüsusilə, Abbasilər dövründə ərəb dilinə tərcümə edilmiş kitablar buna təkan verdi. Lakin İslamdan əvvəlki ərəblər arasında da bir qism qəribə elmlərin yayılması faktını unutmamalıyıq.

Qədim yunan alimlərindən Pifaqor və Apolloniy görkəmli riyaziyyatçı olmaqla yanaşı, həm də metafizik elmlərin bilicisi sayılırdılar. Əməvi xəlifəsi Xalid ibn Yezidin zamanında Stefanus adlı xristian tərcüməçi qədim yunan alimlərinin əlkimiya və astrologiya mövzusunda kitablarını ərəb dilinə çevirmişdi. Deyilənlərə görə, böyük müsəlman alimi Cabir ibn Həyyan da əlkimiya ilə məşğul olurdu. Qəribə elmlər deyərkən, əksər insanların öyrənib istifadə edə bilmədikləri sirrli biliklər nəzərdə tutulur. Bunların obyekti bəzi fövqəltəbii qüvvələrdir, həmin qüvvələri öyrənmək və nəzarətdə saxlamaq insana qeyri-adi işlər görmək bacarığı qazandırır.

Qəribə elmlərə münasibət birmənalı deyildir. Bəziləri ümumilikdə bunların mövcudluğunu və həqiqətini inkar edir, hamısını gözbağlıca qismindən sayır, yaxud insanın özünə təlqin etməsi ilə bağlı olduğunu deyirlər. Bəziləri qəribə elmlərin bir qisminin mövcudluğunu qəbul edir, amma bunlarla məşğul olmağı qəti surətdə, qeydsiz-şərtsiz olaraq haram (günah) sayırlar. Bəziləri isə zərurət halında bu elmlərə müraciət etməyi, əsas qaydaları gözləmək şərti ilə onları öyrənib-öyrətməyi icazəli bilirlər. Həm astronomiya, riyaziyyat kimi rasional dünyəvi elmlərin, həm fiqh, hədis, təfsir kimi adi dini elmlərin, həm də qəribə elmlərin mahir bilicisi olmuş Şeyx Bəhai (1547-1622) aşkar elmlər, yəni "ülumi-cəliyyə" qarşısında gizli elmlər, yəni "ülumi-xəfiyyə" ifadəsini işlədirdi. Səbəbini də bununla izah edirdi ki, aşkar elmləri açıq şəkildə mədrəsələrdə öyrədilir, məclislərdə müzakirə edilir və bu elmlərin kitabları tanınır. Amma gizli elmlər, onlaın əhli (yəni layiqi) olmayanlardan gizlədilir, hikmət sahibləri bu elmləri gizlində tədris edirlər, bu elmlərə aid kitablar da simvolik dildə, rəmzlərin vasitəsilə yazılır.

Daha sonra Şeyx Bəhai qeyd edir ki, gizli elmlər 5 hissədən ibarətdir: kimiya, limiya, himiya, simiya və rimiya (bunların mənası barədə məqalənin növbəti bölümlərində məlumat verəcəyik). Bu elmlər haqqında keçmiş alimlərdən biri irihəcmli bir kitab yazmış və adını "Külluhu sirr" qoymuşdu. Şeyx Bəhai qeyd edir ki, o, hicri 957-ci (yəni miladi 1550-ci) ildə Herat şəhərində həmin kitabı görmüşdür və bu kitab bu mövzuda yazılmış ən gözəl əsərdir. Həmçinin, Şeyx Bəhai qəribə elmlər mövzusunda daha bir kitabın adını çəkərək yüksək qiymətləndirir. Söhbət 5 elmdən üçünü - limiya, himiya və simiyanə əhatə edən "Sirr əl-məktum" kitabından gedir ki, məşhur alim İmam Razi (Fəxrəddin Razi) tərəfindən qələmə alınmışdır (Şeyx Bəhai. Kəşkul, səh. 537).

Qəribə elmlər Abbasilər xilafətinin zamanında yüksək səviyyədə tədqiq edilirdi. Monqolları tərəfindən Abbasi xilafətinin süqut etməsindən sonra, Elxanilər, Teymurilər və Səfəvilər zamanında da bu elmlərlə məşğul olan çoxlu alim yaşamışdır. XIII əsrdə monqolların müsəlman məmləkətlərinə hücumundan sonra mistik elmlərə maraq kəskin şəkildə artdı. Bəzi tədqiqatçılar bunu əqli elmlərin mütəxəssisi olan alimlərin böyük hissəsinin monqol hücumu zamanı öldürülməsi və kitabxanaların dağıdılması ilə bağlayırlar. Bəzilərinin fikrincə, monqol hücumunun dəhşəti insanlarda ümidsizlik və çaşqınlıq yaratmış, buna görə insanlar mistik elmlərə bağlanaraq, bu yolla fəlakətlərdən çıxış yolu axtarmağa çalışmışlar.

(ikinci hissə)

Monqol əsilli Elxanilər öz inanclarına uyğun olaraq mistik biliklərə ciddi əhəmiyyət verirdilər. Xüsusilə, bu sülalənin İslamı qəbul etməzdən əvvəlki hökmdarları barədə bunu demək yerinə düşür. Məsələn, Hülaku xan rasional elmlərə hər nə qədər meyilsiz olsa da (Nəsirəddin Tusi çox çətinliklə onu Marağa rəsədxanasını inşa etməyə razı sala bilmişdi), ölümdən sonrakı həyatla bağlı ciddi şəkildə maraqlanırdı. Hülakunun anası vəfat edəndə onun axirət həyatına kömək etməsi üçün bir neçə şəxsi öldürüb, anası ilə birlikdə dəfn etdirmişdi (bununla bağlı Hülaku ilə Nəsirəddin Tusi arasında baş vermiş hadisə məşhurdur).

Bəziləri bu görüşü müdafiə edirlər ki, mistik elmlərə təmayülün artması sufiliyin geniş yayılması ilə bağlıdır; təsəvvüfdəki kəşfü kəramət məfhumu, şeyxlərin möcüzə və kəramətləri barədə xəbərlər buna təkan vermişdir. Hər bir halda, XIII-XV əsrlər qəribə elmlərin intişarı ilə xarakterizə edilir (bax: d-r M.Govhəri və d-r M.Kazimbəgi. "Monqolların hücumundan sonra qəribə elmlərin vəziyyəti (Molla Hüseyn Vaiz Kaşifinin əsərləri misalında)" məqaləsi, "Tarix və fərhəng" dərgisi, 1394 h-ş, sayı 95, səh. 138-139).