Qərbi Azərbaycanın tarixə dair danılmaz sübutları XIX əsrin rəsmiləşdirilmiş xəritələrindən irəli gəlir. Bu xəritələrdə coğrafi ərazilərə aid toponimlərə nəzər saldıqda, orada çoxlu sayda azərbaycan kökənli adlarla rastlaşılır. Məsələn, indiki Ermənistan Respublikası ərazisində vaxtilə çoxlu Azərbaycan kəndləri olub. Bu kəndlərin adları sistemli surətdə dəyişdirilib, ermənilər tərəfindən öz mənəvi izlərini yaratmaq cəhdləri edilməyə başlanıb.

Bu haqda Prezident İlham Əliyev də yerli televiziya kanallarına müsahibəsi zamanı da danışdı. Dövlətimizin başçısı vurğuladı ki, 300 min Qərbi azərbaycanlı o bölgələrə qayıtmalıdır:

"Amma bütövlükdə o bölgədən çıxmış və bu gün Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində yaşayanların və onların nəvələrinin, nəticələrinin sayı 300 mindən bir neçə dəfə çoxdur. Hələ XIX əsr rus imperiyasının xəritələrinə baxın. Orada bütün toponimlərin Azərbaycan mənşəli olması göz önündədir, ya da rus imperiyasının XX əsrin əvvəllərində tərtib edilmiş xəritələri. Orada da bütün şəhərlərin adları Azərbaycan mənşəlidir. Orada siz "Sevan gölü" adlı bir göl görməzsiniz. Orada Göyçə gölü yazılıb. Biz deyəndə ki, bu, bizim tarixi torpağımızdır, biz həqiqəti deyirik. Bunu hətta bu yaxınlarda mətbuata çıxmış Ermənistanın birinci faşist prezidentinin çıxışında da özü deyir ki, üç rayonda azərbaycanlılar əksəriyyət təşkil edirdi. Zəngəzurda azərbaycanlılar əksəriyyət təşkil edirdi. Bəli. Əksəriyyət yox, tam azərbaycanlılardan ibarət olan kəndlər idi. Biz XX əsrdə üç dəfə deportasiyaya məruz qaldıq və hər dəfə bu deportasiya böyük fəsadlara gətirib çıxarırdı".

Azərbaycanlıların bu ərazilərin bir neçə mərhələdə deportasiyası həyata keçirilib. İlk belə hadisə 1918-1920-ci illərdə baş verib. Erməni tarixçisi A.Lalayanın sözlərinə istinad etsək, "daşnaklar 30 aylıq hakimiyyətləri dövründə (1918-ci ilin may - 1920-ci ilin noyabrı) Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların 60 faizini qətlə yetirdilər". Digər, o cümlədən erməni mənbəsinə görə, 1918-1920-ci illərdə Ermənistanda yaşayan 575 min azərbaycanlıdan 565 min nəfəri vəhşicəsinə qətlə yetirilib və ya silah gücü ilə öz doğma yurdlarından qovulub.

İkinci belə bir deportasiya dalğası 1948-1953-cü illərdə baş tutub. SSRİ Nazirlər Şurasının 23 dekabr 1947-ci il tarixli qərarında 1948-1950-ci illərdə "könüllü əsaslarda" 100 min Ermənistan SSR-də yaşayan azərbaycanlı əhalinin köçürülməsi nəzərdə tutulmuşdu. Fərmanda "könüllülük əsasında" ifadəsi konkret məqsədlə işlədilib. Əslində bu, əsl repressiya olub. Fərmana əsasən, 1948-ci ildə 10 min, 1949-cu ildə 40 min, 1950-ci ildə isə 50 min nəfərin köçürülməsi nəzərdə tutulmuşdu. Azərbaycanlıların deportasiyasının bu mərhələsinin yekununda 1948-ci ildən 1953-cü ilədək Ermənistan SSR-i 150 minə yaxın azərbaycanlı tərk etmişdi.

Ən son 1988-ci ildə azərbaycanlıların kütləvi deportasiyası olmuşdu. 1988-ci il noyabrın 22-24-də indiki Ermənistan Respublikasında etnik təmizləmənin yeni mərhələsi başladı. Rəsmi məlumata görə, 200 min, əslində isə 250 min azərbaycanlı öz ata-baba yurdlarından zorla deportasiya edildi. Deportasiya zamanı rəsmi məlumatlara görə, 216, faktiki olaraq isə 460 azərbaycanlı həlak oldu. Yəni, bütün bunlar tarixi faktlara və hətta erməni mənbələri ilə də təsdiqlənir.

Deportasiya edilən azərbaycanlıların öz dədə-baba torpaqlarına qayıtmasına gəlincə isə beynəlxalq hüququn tanıdığı haqlardandır. Mülki və siyasi hüquqları qoruyan mütərəqqi konvensiyalar bu prosesə əsas yarada bilər.

Prezident İlham Əliyevin də müsahibəsində bildirdiyi kimi, azərbaycanlıların yaşadıqları kəndlərin böyük əksəriyyəti indi tamamilə boş qalıb, orada heç kim yaşamır, ora qayıtmaq o qədər də böyük problem olmaz, yəni ki, kimisə oradan köçürtmək lazım olmayacaq:

"Sadəcə olaraq, təhlükəsizlik zəmanəti verilməlidir. Onların orada yaşama hüququ tanınmalıdır və əlbəttə ki, onların fəaliyyəti üçün şərait yaradılmalıdır. Yəni, bizim tələbimiz bundan ibarətdir və mən ümid edirəm, gün gələcək ki, Qərbi azərbaycanlılar öz doğma torpaqlarına qayıdacaqlar".

Dövlətimizin başçısı həmçinin təklif etdi ki, Ermənistanın baş naziri Qərbi Azərbaycan İcmasının nümayəndələrini qəbul etsin: "Bildiyimə görə, onlar İrəvana da getməyə hazırdırlar. Qəbul etsin, onların dilindən onların problemlərini eşitsin, dinləsin onları. Yəni, onlar oradan əsassız qovulmuşlar. Onların tam hüququ var ki, oraya qayıtsınlar. Əgər bunu etməsə, onda hansı Avropa demokratiyasından söhbət gedir? Axı, Ermənistan özünü bu gün Avropa demokratiyası yolu ilə gedən ölkə kimi təqdim edir. Qoy, onu əyani şəkildə göstərsin".

Bu bəyanat, Ermənistanın baş naziri ilə Qərbi Azərbaycan İcmasının nümayəndələri arasında dialoqun vacibliyini vurğulayan bir çağırışdır. Burada əsas məsələ, Ermənistanda yaşayan və doğma yurdlarını tərk edən azərbaycanlıların hüquqları və bu məsələnin humanitar aspektləri üzərində dayanır.

Qərbi Azərbaycan İcmasının nümayəndələri uzun illərdir ki, öz yurdlarından əsassız olaraq qovulublar və onların vətənlərinə qayıtma hüquqları beynəlxalq hüquq çərçivəsində tanınır. Bunu nəzərə alaraq, baş nazirin icma nümayəndələrini qəbul etməsi, məsələnin həlli istiqamətində atılacaq müsbət bir addım olardı. Bu həm də ermənilərin qonşu ölkə ilə tarixi və humanitar əlaqələrin daha sağlam bir şəkildə əlaqələr qurulmasına səbəb ola bilərdi.

Eyni zamanda, Ermənistanın Avropa demokratiyası yolunu izlədiyini bəyan etməsi, onun həm öz daxili siyasətində, həm də xarici əlaqələrində daha açıq, demokratik və insan haqlarına hörmətlə yanaşan bir yol tutmasını şərtləndirir. Əgər Ermənistan azərbaycanlıların öz yurdlarına qayıtma hüquqlarını danarsa və bu məsələdə açıq bir dialoq aparmağa yanaşmazsa, bu, onun özünü təqdim etməyə çalışdığı "Avropa demokratiyası" anlayışını ciddi şəkildə zədələyə bilər.

Avropa dövlətləri, insan hüquqları və münaqişələrin həlli məsələlərində adətən dialoq və uzlaşmanı təşviq edirlər. Buna görə də, Ermənistanın bu məsələdə konkret addımlar atması, yalnız Azərbaycanla münasibətlərin yaxşılaşdırılmasına deyil, həm də regionda sülhün möhkəmlənməsinə xidmət edə bilər. Qərbi Azərbaycan İcmasının nümayəndələrinin İrəvana getməyə hazır olmaları, müsbət bir başlanğıc ola bilər və Ermənistanın bu addımı atması, yalnız daxili inkişafına deyil, həm də beynəlxalq arenada daha etibarlı bir tərəfdaş kimi tanınmasına səbəb ola bilər.

Azər Qarayev, Politoloq Trend