Son.az lent.az-a istinadən bildirir ki, keçən ilin mühüm gündəm məsələlərindən biri 22 yaşlı Məhsa Əmininin həbsdə öldüyü iddiasından sonra İranda keçirilən etirazlar idi. İran rəsmiləri Əmininin həbsdə olarkən döyüldüyünü təkzib etsə də, şahidlərin sözlərinə görə, Əmini hicabını düzgün geyinmədiyi və döyülərək öldürüldüyü iddiası ilə Əxlaq Polisi tərəfindən həbs edilib.

Məhsa Əmininin ölümündən sonra başlayan etiraz aksiyaları qısa müddətdə bütün ölkəyə yayıldı və dünyada bir çox insan tərəfindən dəstəkləndi. İran rəsmilərinin bildirdiyinə görə, etirazlarda polis və hökumət tərəfdarları da daxil olmaqla 300-dən çox adam həlak olub. İran İnsan Haqları Təşkilatının məlumatına görə, ölkə daxilində baş verən hadisələrdə ən azı 448 nəfər təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən öldürülüb. Onlardan 29-u qadın, 60-ı isə uşaq olub.

İranda baş verən kütləvi etirazlar bir çox beynəlxalq əlaqələr ekspertlərinin diqqətini dünya neft ticarətinin əhəmiyyətli bir hissəsinin həyata keçirildiyi Fars körfəzi sahilindəki bu ölkəyə yönəldib və bu ölkəni siyasi dəyişikliklərlə üzləşə biləcəyinə dair əlamətlər axtarmağa vadar edib. Demokratiya və daha açıq cəmiyyət tələb edən etirazçıların, əsasən də gənclərin 1979-cu ildə elan edilmiş İran İslam Respublikasının sonunu gətirəcəyi ilə bağlı suallar soruşulmağa başlandı.

Lakin İranda baş verəcəyi gözlənilən dəyişiklik küləyi Tehranın sərt müdaxiləsi və etirazçıları yatırması ilə sona çatdı. Ölkədəki mövcud rejim və rejimin ali dini lideri Əli Xamneyi hələlik səlahiyyətlərini qoruyub saxlasa da, 84 yaşlı liderin səhhətində müəyyən problemlər olduğu iddia edilir.

"The New York Times" daha əvvəl İrandan olan 4 mənbəyə əsaslanaraq keçən sentyabr ayında ağır xəstəlik keçirən Xamneyinin şəhərdə qatıldığı dini bir tədbirdə müşayiət edən insanlara dediyini iddia etmişdi. 2022-ci ildə Məşhədin dini mərkəzinə son səfərinin ola biləcəyini söyləyib. Hazırda Xamneyi vəzifəsinin başında olsa da, İranda bir çox yüksək vəzifəli şəxslərin Xamneyidən sonrakı prosesin necə işləyəcəyi ilə bağlı bəzi narahatlıqları var.

Xamneyidən sonra kim olacaq?

Çoxları İranın ali dini rəhbəri Əli Xamneyidən sonra müəyyən dəyişikliklərə məruz qalacağını düşünsə də, əslində bu vəziyyət kağız üzərində gözləniləndən fərqli görünür. Çünki İran İslam Respublikasının ali dini rəhbərini seçmək üçün rəsmi sistemi kifayət qədər aydındır və İran konstitusiyasında yazılmış qanunvericiliyə uyğun olaraq həyata keçirilir. İranda seçilmiş dini liderlər ömürlük xidmət edirlər.

Dini liderin ölümündən sonra Ekspertlər Məclisi toplanır və yeni rəhbəri müəyyənləşdirir. Namizədlərin irəli sürülməsindən sonra Ekspertlər Məclisi uzun iclaslar keçirir və ölkə ilə bağlı mühüm qərarlar qəbul etmək səlahiyyətinə malik olan dini lideri seçir. 8 ildən bir toplanan və 88 üzvü olan məclisin müəyyən şərtlər yerinə yetirildikdə hazırkı dini lideri vəzifədən azad etmək səlahiyyəti də var.

 Lakin yeni dini liderin seçilməsi prosesinin addımları aydın olsa da, bu proses o qədər də sadə deyil. Ekspertlər Məclisinin 60 faizinin 70 və yuxarı yaşda olan üzvlərindən bir neçəsinin real siyasi təsirə malik olması və onların rejimin aparıcı siyasətçiləri, təhlükəsizlik və hərbi komandirlərinin vəkil mövqeyində olması mümkündür.

Yeni ali rəhbərin seçilməsinin Xamneyidən sonrakı dövrdə mühüm hakimiyyət mübarizələrinə səhnə ola biləcəyini gücləndirir. Xamneyidən sonrakı prosesdə son qalib, hətta prosesi ən dəqiq oxuyanlar üçün də sürpriz ola bilər. Yalnız dəqiq olan odur ki, Xamneyinin ölümü qısa müddətə də olsa, böyük qeyri-müəyyənlik və xaos gətirəcək. Bir çox insanlar üçün 1980-ci illərdə İranda baş verən proseslərə nəzər salmaq bunun üçün kifayət qədər səbəbdir.

Xamneyini rəhbər edən proses

1980-ci illərin sonlarında Xamneyinin Ayətullah Xomeynidən sonra İranın ali lideri olacağını düşünənlər az idi. Bu dövrdə çoxları tərəfindən təcrübəsiz görünən Xamneyinin dini lider olmaq üçün konstitusiya tələblərini yerinə yetirə bilmədiyi düşünülürdü. 1988-ci ilin yanvarında yazdığı açıq məktubda hətta Xomeyni Xamneyinin fikirlərinin "sözünə zidd" olduğunu və dini lider olmağı qanuniləşdirən dini doktrinanı səhv başa düşmədiyini söylədi. Ancaq zaman keçdikcə proses fərqli bir dönüş alacaqdı.

1963-cü ildə Ayətullah Ruhullah Xomeyninin rəhbərlik etdiyi İslam Hərəkatına qoşulan və Xomeyni çevrəsinin adamlarından biri olan Xamenei 1981-ci ilin oktyabrında İran prezidenti Məhəmməd Əli Recainin bombalı hücuma qalması nəticəsində həlak olmasından sonra keçirilən prezident seçkilərində namizəd olub və Xomeyninin dəstəyi ilə 16 milyon səs İranın 3-cü prezidenti seçilib.

O, 1985-ci ildə ikinci dəfə prezident seçilib və bu müddət ərzində İranın hazırkı ali dini lideri və İran İslam İnqilabının lideri Ayətullah Xomeyni ilə daha da yaxın münasibətlər qurub. Ayətullah Xomeyni 1989-cu ildə vəfat etməzdən bir müddət əvvəl onun müavini olacaq Hüseyn Əli Müntəzeri ilə fikir ayrılığı yaranmışdı və bu səbəbdən ilk növbədə Xomeynidən sonra dini liderin seçilməsi ilə bağlı razılıq əldə oluna bilməyib.

Əli Xamneyi Ekspertlər Assambleyasının iclasında 1989-cu il iyunun 4-də 50 yaşında "mənə bu vəzifəni təklif etmək texniki və əsaslı olaraq qeyri-qanunidir" deməsinə baxmayaraq, Assambleyanın spikeri Haşimi Rəfsəncaninin məsləhəti ilə Ekspertlər Məclisi qaynı Şeyx Əli Tehrani və Ayətullah Əli Montazeri onun seçilməsinə qarşı çıxıblar.

Xamneyi seçildikdən sonra xüsusi şura dərhal İran konstitusiyasına yenidən baxaraq ali liderə hökmranlıq etmək üçün görünməmiş mütləq səlahiyyət verdi və bu, sonradan "mübahisəli" referendumda təsdiqləndi. Xamneyi vəzifəyə gəldikdən sonra onun üçün "problem" yarada biləcək insanlar yüksək səviyyəli vəzifələrdən tez bir zamanda yığışdırıldı. İslam İnqilabı Keşikçiləri Ordusunun bəzi əsas fiqurlarını vəzifədən uzaqlaşdıran Xamneyi cəmi bir neçə il ərzində İranın şəksiz lideri oldu və bu günə qədər hakimiyyətini qoruyub saxlayıb.

Keçid prosesi ağrılı olacaq

Xamneyinin ölümündən sonra İranda 1989-cu ildən bəri ən böyük hakimiyyət boşluğunun yaranacağını düşünənlər ali dini liderin ölümündən sonra ölkədəki bir çox güc mərkəzlərinin hakimiyyət üçün hərəkətə keçəcəyini proqnozlaşdırırlar. İranın yüksək səviyyəli məmurlarının etirazlara müdaxilə üsulunu çox sərt hesab edənlər elitanın dini liderin ölümündən sonra baş verəcək böhrana hazır olmadığını iddia edir və keçid prosesinin ağrılı keçəcəyini düşünürlər.