İslamın gəlişi ilə yüksək səviyyədə inkişaf etmiş elm sahələrindən biri də tibbdir. Orta əsrlərdə müsəlman alimləri tibb elminə ən böyük töhfələri vermişlər. Qərb dünyası əsrlər boyunca müsəlmanların tibbi biliklərini öyrənmiş, mənimsəmiş, bunun əsasında öz nəzəriyyələrini qurmuşdur. Tibb elminə qarşı bu diqqət məsumlardan başlayan bir ənənədir. İslam Peyğəmbərinin (s) və imamların (ə) hədisləri içində tibb ilə bağlı təlimatlar çoxdur. Bu da təsadüfi deyil. İslam dinində ən dəyərli məfhum insan həyatıdır. Dinimizə görə, insanlığı qorumaq, bəşəriyyəti həm maddi, həm də mənəvi tərəqqiyə yönəltmək ən ali həfədlərdən biridir. Məsumlarımız həmişə müsəlmanları öz sağlamlıqlarını qorumağa, başqalarının həyat və sağlamlığına diqqətli yanaşmağa, xəstəilklərlə mübarizə aparmağa, xəstəlik qarşısında Allaha təvəkkül etməklə və səbirli olmaqla yanaşı, tibbi vasitələrdən də istifadə etməyə çağırmışlar.

İmam Cəfər Sadiqdən (ə) rəvayət olunur ki, peyğəmbərlərdən biri xəstələndiyi zaman müalicə almaqdan imtina etmiş və demişdi: "Mən dərman qəbul etməyəcəyəm. Qoy məni xəstələndirən (yəni Allah) məni sağaltsın". Bu zaman Allahdan ona nida gəldi: "Sən müalicə olunmayınca, Mən sənə şəfa vermərəm. Həqiqətən, şəfa Məndəndir" (Əllamə Məclisi. Bihar əl-ənvar, 62-ci cild, səh. 66). Hədisdən məlum olur ki, insan nə qədər Allaha təvəkkül etsə belə, ağıl və məntiqin tələb etdiyi əlac yollarından boyun qaçırmamalıdır. Xəstəliyə tutulan şəxs tibbi üsulla müalicə olunmalıdır, çünki xəstəliyin tibbi yolla sağalması Allah-Taalanın Özü tərəfindən təsbit edilmiş bir qanundur. Yalnız tibbi müalicəni apardıqdan sonra, onun fayda verməsi üçün Allaha təvəkkül etmək lazımdır. Necə deyərlər, "dəvənin ayağını bağla, sonra Allaha təvəkkül et". İmam Sadiqdən (ə) bəzi şəxslərə dərmanın fayda verdiyi, bəzilərinə isə fayda vermədiyi və xəstəlikdən öldüyü barədə soruşulduqda, həzrət buyurmuşdu: "Allah dərd də endirir, dərman da. Allah elə bir dərd yaratmayıb ki, onun dərmanını da yaratmamış olsun. Sən dərmanı iç və Allahın adını çək" (yux. mənbə).

Allahın Rəsulu (s) buyurmuşdur: "Allah dərd də göndərib, dərman da, hər dərd üçün dərman yaradıb. Müalicə olunun, amma haramla (haram vasitələrlə) müalicə olunmayın!" (Bihar əl-ənvar, 62-ci cild, səh. 76).

Peyğəmbərimizə (s) aid edilən məşhur hədislərin birində buyurulur: "(Xəstələndikdə) müalicə olunun (dərman için); çünki Allah elə bir xəstəlik nazil etməz ki, ondan ötrü şəfanı da nazil etməmiş olsun" (Bihar əl-ənvar, 62-ci cild, səh. 66). Əhli-sünnə mənbələrində (Sünəni-Nəsai, Müstədrək əl-Səhiheyn, Müsənnəf) bu hədisin sonunda "yalnız ölümdən başqa; onun dərmanı yoxdur" əlavəsi mövcuddur. Hədisin bəzi variantlarında isə "qocalıqdan savayı" ifadəsinə rast gəlirik.

Müqəddəs Kitabımızda buyurulur: "Öz əlinizlə özünüzü təhlükəyə atmayın!" (Bəqərə, 195). Özünü qəsdən ağır xəstəliyə məruz qoymaq da həyat üçün böyük təhlükədir. Buna görə də, ağır keçici xəstəlikdən qorunmaq mümkün olduğu halda bunu etməmək, səhlənkar davranmaq Allahın hökmünü qulaqardına vurmaq deməkdir və günahdır.

2. Böyük epidamiyalar

Dini mətnlərimizdə əsasən, taun, vəba və cüzam kimi yoluxucu xəstəliklərin adı çəkilir. Hədislərin içində taunla bağlı olanlar üstünlük təşkil edir.

Tarixdə ilk nəhəng taun epidemiyası miladi VI əsrdə baş vermişdir. Afrikada başlayan, o zamankı məlum dünyanın demək olar ki, hər nöqtəsinə yayılan xəstəlik zamanı təkcə Bizans imperiyasını paytaxtı Konstantinopolda ölənlərin gündəlik sayı 5 min nəfəri keçirdi. Mənbələr bu xəstəlikdən ölənlərin sayını 25-100 milyon nəfər arası göstərir. Nəzərə alaq ki, VI əsrdə ümumilikdə dünya əhalisinin sayı 200-300 milyon nəfər arası qəbul edilir.

XII-XIII əsrlərdə taun xəstəliyi Çin, Hindistan, Yaxın Şərq, Misir də daxil olmaqla böyük ərazini bürüdü. Təkcə Misirdə bir milyon insan qırıldı.

Növbəti böyük taun epidemiyası "qara ölüm" adı ilə tanınır. XIV əsrin ortalarında baş vermiş bu xəstəliyi dəhşətli edən səbbələrdən biri də bu idi ki, ondan qabaq uzun müddət boyunca davam etmiş quraqlıq nəticəsində qida ehtiyatı tükənmiş və insanların immun sistemi zəifləmişdi. Üstəlik, Avropa bundan az əvvəl cüzam və çiçək epidemiyalarını adlamışdı. "Qara ölüm" qısa müddət ərzində Avropanı və Yaxın Şərqi öz caynaqlarına aldı. Bəzi iri şəhərlər əhalinin 50-80 faizini itirdi. Ümumilikdə Avropa əhalisinin üçdə-biri taunun qurbanı oldu. Bəzi mənbələr 60 milyon insan ölümündən xəbər verir.

Sonrakı əsrlərdə də taun xəstəliyi bəzən lokal, bəzən də qlobal miqyasda əraziləri əhatə etmişdir. Məsələn, taun XVII əsrdə Rusiyada 700 min adamın həyatına son qoydu.

XIX əsrin ortalarında başlamış üçüncü taun epidemiyası da getdikcə bütün qitələrə yayıldı. Təkcə Çin və Hindistan bu epidemiyada 12 milyon nəfər itirdi.

3. Əməvas taunu

İslamın əvvəllərində Yaxın Şərqdə baş vermiş taun epidemiyası müsəlman mənbələrində "Əməvas" taunu adı altında qeyd edilir. Əməvas Fələstində, Qüds yaxınlığında bir kənddir, xəstəliyin ocağı bura olmuşdur. Hicri 18-ci (miladi 640-cı) ildə Ömər ibn Xəttabın xilafəti dövründə baş qaldırmış bu bəla 25-30 min müsəlmanın həyatına son qoydu. Şam vilayətinin fəthində iştirak etmiş məşhur səhabələr Əbu Übeydə ibn Cərrah, Məaz ibn Cəbəl və oğlu Əbdürrəhman, Yezid ibn Əbusüfyan (Müaviyənin qardaşı), Süheyl ibn Əmr, Peyğəmbərin (s) əmisi oğlu Fəzl ibn Abbas (bəzi məlumatlara görə) Əməvas taunu nəticəsində dünyadan köçmüşlər.

Taun xəstəliyi sürətli yayıldığına və böyük tələfatla nəticələndiyinə görə, müsəlman alimləri tərəfindən də diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. Bu xəstəliklə mübarizəyə müsəlman təbiblərin verdikləri töhfələrlə yanaşı, din alimlərinin də fəaliyyətini qeyd etmək yerinə düşər. Taun, vəba, cüzam və digər xəstəliklər zamanı müsəlmanların nə etməli, xəstəliklə necə mübarizə aparmalı olduqlarını ifadə edən hədis və rəvayətlər toplanıb sistemləşdirildi. Bu mövzuda müstəqil risalələr qələmə alındı. Məsələn, məşhur alimlər İbn Əbid-dünya, Cəlaləddin Süyuti, İbn Həcər Heysəmi, Təqiyyəddin Sübki, Zirkeşi və başqaları taunla bağlı kitab yazmışlar. Büxari, Müslim, Nəsai kimi hədis alimləri isə öz kitablarında taun xəstəliyi ilə bağlı Peyğəmbərin (s) hədislərinə ayrıca fəsil ayırmışlar.

4. Yoluxucu xəstəliklər barədə hədislər

Taun və digər yoluxucu xəstəliklər barədə məsumların buyurduqları hədislər fərqli mövzuları əhatə edir. Hədislərin bir qismində bu xəstəliklərdən qorunma üsulları qeyd edilir, bəzi hədislərdə isə xəstəlik qurbanlarının şəhid qədər savab qazandıqları bildirilir.

Həzrət Mühəmməd Peyğəmbərin (s) belə buyurduğu nəql olunur: "Taun bir əzab idi və Allah-Taala onu öz istədiyinə (seçdiyinə) göndərirdi. Allah onu möminlər üçün rəhmət (mərhəmət) etdi. Əgər taun gələndə bir şəxs öz şəhərində qalsa, Allaha xatir səbir etsə və Allahın yazısından (qəzavü-qədərindən) savayı başına heç nə gəlməyəcəyinə inansa, şəhid qədər savab qazanar" (Müttəqi Hindi. Kənz əl-ümmal, 10-cu cild, səh. 77).

Eyni kitabda Ənəs ibn Malikin Peyğəmbərdən (s) bu hədisi eşitdiyi yazılıb: "Taun hər bir müsəlman üçün şəhidlikdir".

Səhihi-Buxarinin "Tibb" kitabında taunla bağlı babda yazılıb ki, Ənəs ibn Malik məşhur alim İbn Sirinin oğlu Yəhyanın taun xəstəliyindən vəfat etdiyini eşitdikdə, Peyğəmbərin (s) bu hədisini söyləmişdi: "Taun (bu xəstəlikdən ölən) hər kəs üçün şəhidlikdir".

5. Əzab yoxsa rəhmət?

Taun qəbilindən olan yoluxucu xəstəliklərin hansı səbəbdən insanlara göndərildiyini dəqiq söyləmək çətindir. Bəzən bu xəstəlik əzab, bəzən isə sınaq kimi endirilir. Birinci halda cəza, ikinci halda isə mərhəmət sayıla bilər.

İmam Əli (ə) taun xəstəliyini "sürətli ölüm" adlandırmışdır (Bihar əl-ənvar, 6-cı cild, səh. 121).

İmam Zeynülabidindən (ə) soruşdular ki, taun xəstəliyinə tutulmuş adamdan, əzaba düçar olmuş şəxs kimi qaçıb uzaqlaşmalıyıqmı? İmam cavab verdi: "Əgər o adam günah əhlidirsə, tauna yoluxsa da-yoluxmasa da, ondan uzaq olun. Əgər itaət əhlidirsə, taun vasitəsilə günahlarından pozular. Allah taun vasitəsilə bir topluma əzab verər, başqa topluma isə rəhm edər". Daha sonra İmam (ə) Günəşi misal çəkir. Allah bu dünyada Günəş istiliyi vasitəsilə insanları soyuqdan qoruyur, meyvələri yetişdirir. Axirətdə isə istilik vasitəsilə günahkarlara əzab verəcək (Bihar əl-ənvar, 75-ci cild, səh. 16).

7. Bir ayənin təfsiri

Bəzi təfsirçilərin fikrincə, Bəqərə surəsinin 243-cü ayəsində haqqında danışılan, öldürülən və sonra dirildilən insanlar taun xəstəliyindən qaçanlar olmuşdur. Ayədə buyurulur: "Minlərlə adamın (taundan) ölüm qorxusu ilə öz yurdlarını tərk edib getdiklərini görmədinmi? Allah onlara: "Ölün!" - dedi və sonra da (yenidən) diriltdi. Həqiqətən, Allah insanlara lütf edəndir, lakin insanların bir çoxu şükür etməzlər!" (Bəqərə, 243).

Təfsirə əsasən, keçmiş zamanlarda Şam vilayətində bir şəhərə taun xəstəliyi düşdü. Varlılar taundan xilas olmaq üçün şəhərdən çıxıb qaçdılar, kasıbların isə heç yerə getməyə imkanı olmadı. Allah elə etdi ki, şəhərdə qalanlar xəstəlikdən xilas oldular, qaçıb gedənlər isə ölümün caynağına keçdilər. Bu hadisədən uzun müddət sonra həmin yerdən keçən Hezqil Peyğəmbər (s) ölülərin çürümüş sümüklərini görüb təəccübləndi. Allahın əmri ilə ölülər yenidən həyata qayıdıb dirildilər (Bihar əl-ənvar, 6-cı cild, səh. 122-123).

8. Xəstəliyin yoluxmasına imkan vermək olmaz

İmam Sadiq (ə) cüzam xəstəliyinə tutulmuş şəxslə bir dirsək məsafədən artıq uzaq durmağı tövsiyə edir, başqa bir hədisdə isə cüzamlı xəstədən, aslandan qaçırmış kimi qaçmağı tapşırırdı (Şeyx Səduq. Mən la yəhzuruh əl-fəqih, 4-cü cild, səh. 357).

Səhihi-Müslimdə və digər mənbələrdə yazılıb ki, Peyğəmbər buyurmuşdur: "Xəstəni sağlamlara qatmayın". Bu hədis həm sağlam insanlara, həm də heyvanlara şamil edilə bilər. Belə ki, bəzi tədqiqatçıların fikrincə, burada xəstə dəvəni sağlam dəvə sürüsünə qatmamaq nəzərdə tutulub.

Yoluxucu xəstəliklər zamanı özünütəcrid (krantin) qaydalarına riayət etmək və xəstəliyin mərkəzini (ocağını) qapatmaq barədə tövsiyələrə Allahın Rəsulunun (s) hədislərində rast gəlirik. Peyğəmbərimiz (s) 1400 il bundan əvvəl göstəriş vermişdi ki, taun, vəba kimi yoluxucu xəstəliklər yayıldığı zaman hər kəs öz yaşadığı məkanda qalmalıdır. Belə ki, xəstəliyin yayıldığı şəhərin əhalisi oradan kənara çıxmamalı, kənar yerlərin əhalisi isə həmin şəhərə gəlməməlidir. Bu, xəstəliyin yarandığı məkanda qapanmasına, oradan kənara çıxmamasına xidmət edən bir tədbirdir və böyük itkilərin qarşısını alır. Müasir dillə desək, Peyğəmbər (s) yoluxucu xəstəliyin yayıldığı şəhərləri "qapalı şəhər" elan etmişdi.

9. Tarixdən bir misal

Ömər ibn Xəttab Şamın fəthindən sonra Qüdsün açarlarını şəxsən təhvil almaq məqsədi ilə 637-ci ildə Mədinədən çıxıb Şama gəldi. Yərmuk yaxınlığına çatdıqda Şamdakı müsəlman qoşunun komandanı Əbu Übeydə ibn Cərrah onu qarşıladı və Şamda vəba xəstəliyinin tüğyan etdiyini xəbər verdi. Xəlifə və onunla gələnlər yola davam etmək ya geri qayıtmaq barədə düşünməyə başladılar.

Ömər əvvəlcə onu müşayiət edən mühacirləri çağırıb onlardan məsləhət istədi. Mühacirlərin bir hissəsi xəstəlikdən qorunmaq üçün geri qayıtmağı məsləhət gördü, bir hissəsi isə "xəlifəyə yaraşmaz ki, yolundan dönsün" söylədi.

Ömər ənsardan olanlarla görüşüb onların fikrini soruşdu. Ənsarın da arasında fikir ayrılığı yarandı.

Ömər bu dəfə Qüreyş böyüklərindən məsləhət almaq qərarına gəldi. Qüreyş tayfasının ağsaqqalları yekdilliklə dedilər ki, insanları təhlükəyə salmaq olmaz və geri dönmək lazımdır. Ömər onların məsləhətinə əməl edib, ertəsi gün geri qayıtmaq əmrini verdi. Səhihi-Buxaridə yazılıb ki, xəstəliyin yayıldığı şəhərə giriş-çıxışın qadağan olması barədə Peyğəmbərin (s) hədisini də həmin hadisə zamanı Ömərə sübut kimi gətirmişdilər.