Son.az kaspi.az-a istinadən yazını təqdim edir.

İnsanın varlığı təbiətdə fərqli və çox şeyləri ifadə edir. Bəzən insan varlığı təbiətlə ziddiyyət təşkil edir. Elə onun fərqi də bundadır. Çünki hər zaman üstünlük fərqdən, fərq isə ziddiyyətdən doğulmuşdur. Kainatda iki cür hərəkət mövcuddur. Bunun biri təbii, digəri isə iradi hərəkətdir. Bütün aləm təbii hərəkətlə dönür, daha doğrusu, yaşayır. Çünki yaşamın qayəsi və göstəricisi hərəkətdir. İnsan da aləmlərin bir üzvü olduğu üçün o da hərəkətin təbiətinə sahibdir. Lakin kainatda olmayan, lakin və yalnız insanda mövcud olan qeyri-təbii, yəni iradi hərəkət insana ikinci bir yaşam, daha dəqiqi, paralel bir həyat bəxş elədi. Bu həyatın adı isə əqli və mənəvi həyatdır. İnsandan başqa heç bir canlı belə bir yaşam tərzinə malik deyil.

Bu paralelliyin ana xəttini isə heç şübhəsiz ki, elm təşkil edir. Əlbəttə, yaranışın qayəsi elmdir. Yəni elm təbiətdə zatən mövcuddur. Lakin onun bilgi halında üzə çıxması təbii yox, iradi hərəkətin məhsuludur.

O zaman belə çıxır ki, elm bilgidir. Əslində isə belə deyil. Çünki təbiət haqqında bilgi başqa canlılarda da mövcuddur. Hətta, bitkilərdə və heyvanlarda təbiət bilgisi insandan daha çox, daha sürətli və daha mexanikdir. Yox, elm sadəcə bilgidən ibarət deyil. Elm bilginin emalıdır, istehsalıdır, inkişafıdır, əlavəsidir, sistemidir, nəzəri əsasıdır... bunlar hamısı doğrudur. Lakin mənim üçün elm ilk növbədə mənəvi hadisədir. Yəni insan yaradıcılığıdır. Mən hər zaman elmi incəsənətin bir parçası hesab etmişəm. Maddi ehtiyacdan öncə elmə qarşı mənəvi ehtiyac duyulur. Alim elmdən zövq alır, onu bir rəsm, simfoniya, poema kimi yaradır. Mənə elə gəlir ki, insanın digər canlılardan fərqi və üstünlüyü də məhz elə bundadır. İnanmıram ki, hər hansı bir elm adamı, ortaya qoymaq istədiyi nəzəri sistemi ən başından bəri məqsədli, hədəfli və planlı şəkildə, yəni gələcəyi düşünərək, istehsalata fayda vermək istəyi ilə ortaya qoysun. Bu zaman alimə lazım olan ən vacib, ən birinci, ən məcburi keyfiyyət olan ilham gəlməz. Alim öz elmi kəşfinə şeir kimi, musiqi kimi başlayır. Elm ilk növbədə təxəyyüldür, imkansızlara doğru açılan romantik cığırdır. Nə Tomas Edisson, nə də Nikola Tesla həvəs və eşq ilə keçirdikləri yuxusuz gecələrdə heç zaman düşünməzdilər ki, bir gün onlar istehsalatda və biznesdə rəqib olacaqlar. Onlar heç bir zaman təsəvvür edə bilməzdilər ki, cəmiyyət elmi biznesə çevirəcək. Zamanda səyahətin mümkünlüyü haqqında düşünən Tesla, bunu hər halda, orta əsr Hindistanına gedib, oradan qızıl küplər gətirmək üçün etmirdi. Elmin doğuluşu bu deyil. Elm belə doğulmur. Sonra nəyə çevrilirsə çevrilsin, onun yaranmasının şərti bu deyil. Hakimiyyət və güc sahibləri başından bəri dünyəvi, maddi düşüncələrlə alimləri laboratoriyalara həbs edə bilərlər və bunu edirlər də. Lakin laboratoriya küncünə həbs etmək üçün öncə bir alim lazımdır. Alimlik isə hakimiyyətdəkilərin düşüncə sistemi ilə əmələ gələn bir şey deyil. Yəni varlığın birinci şərti doğuluşdur ki, dediyimiz kimi, elm biznesdən doğulmur. Əksinə, biznes elmdən doğulur.

Elm klassik və akademik düşüncənin məhsuludur. O, heç bir zaman populyar kültürün bir parçası ola bilməz və olmur da. İncəsənət, obrazlı dillə ifadə etsək, simfoniya kimi doğulub, pop mahnısı kimi həyatına davam edə bilər. Elm isə bunu bacarmır. Hər bir hakimiyyət nümayəndəsi, əgər istəsə, şair, rəssam, bəstəkar ola bilər. Lakin elm istəməklə olmur. Çünki onun təməlində istək yox, təbiətin özü yatır. Elm Tanrının yaradıcılığıdır! Nəticədə, onun daşıyıcısı olan insan da müdhiş bir yaradıcılıq əsəridir.

Lakin elmlə incəsənəti bir araya gətirmək və ya gətirə bilmək çox böyük bir hünərdir. Yəni məsələn, Leonardo Da Vinçi həm alim, həm rəssam deyildi - alim rəssam idi. Rəsm əsərlərini elmlə, çertyojlarını isə fırça ilə çəkirdi. Dediyimiz kimi, həm elə, həm belə olmaq olar. Məsələn, insan, Əbdülqadir Marağayi kimi, elmdən bir anlıq ayrıldığı zaman şeir yaza bilər və yaxud da rəsm çəkə bilər. Lakin elmi şeirlə, musiqini elmlə vermək çox paradoksal və sensasion bir şeydir! Da Vinçi bunu bacardı. Məhz elə buna görə də, onun əldə etdiyi çoxlu sayda elmi nailiyyətlər elə proje və layihə olaraq gündəliklərində qaldı. Çünki o, özü belə istəyirdi. Səbəbi isə çox sadədir. Məsələn, o, döyüş tankının, hətta helikopterin layihəsini cızdıqdan az sonra anladı ki, bu layihələr çox tez bir zamanda güc sahiblərinin əlində biznesə çevriləcək, onların gücünü daha da artıracaq. Ya da, öz gündəliklərində də qeyd etdiyi kimi, dənizlərin dibində saatlarla, hətta günlərlə nəfəs almadan qala bilmənin elmi yollarla mümkünlüyünü icad etdikdən sonra, birdən ağlına gəlir ki, dəniz quldurları gəmilərin altını dəlmək üçün bundan rahatlıqla istifadə edə bilərlər. Elə buna görə də, Leonardo Da Vinçi tarixdə ən məsum, ən zərərsiz alim hesab edilir. İroniya və gülüş doğursa da, bu fikirlər həqiqətdir. Da Vinçinin elmi ilham və incəsənətin bir parçası olaraq qaldı. İstehsalata keçmədi, biznesə çevrilmədi. Nəticədə Leonardo Da Vinçi Albert Eynşteyn kimi, ömürlük peşmanlığa düçar olmadı. Zavallı Albert, hardan biləydi ki, onun atom hissəciklərinin hərəkət trayektoriyasını dəyişmək kəşfi nüvə bombasının ilhamvericisinə çevriləcək?