Bir kompyuter oyunu vardı. 1972-də Atari tərəfindən hazırlanmışdı. "Pong" stolüstü tennis oyunu idi, ekranda iki düzbucaq və bir nöqtədən başqa heç nə yoxdu. Onu indiki yeni nəsil oyunlarla müqayisə edəndə çox gülməli görünür. 3D simulyatorlu oyunlardakı görüntüləri realdan ayırd etmək çətindir. Artıq reallıq simulyasidan, kopiyadan fərqlənmir - reallığın daha real kopiyaları kimi bir durum var ortada. Ehtimal ki, hansısa yüksək inkişaf etmiş bir mədəniyyət bu yolu çoxdan keçib və bizim dünyamız onun eksperimentlərindən biridir.

Mənim diqqətimi buna ilk dəfə tanınmış vəkil Adil İsmayılov çəkmişdi. Hüquqşünas olmasına rəğmən yaxşı riyazi təfəkkürə sahib Adil Bəy Bəşəriyyətin bir simulyasiya olduğunu iddia edirdi. Bu iddiasını kompyuterdə oynadığı strateji oyunlara bağlamış, söylədiklərinə inanmaq istəməmişdim. Ancaq İlon Maskın kitabını tərcümə etdiyim zaman yenidən bu mövzuya geri qayıtdım. "Ya biz reallıqdan fərqi olmayan simulyasiyalar yaratmalıyıq, ya da bəşəriyyət məhv olub gedəcək", - İlon Mask belə yazır kitabında. Sanki Mask Bostromun "Biz kompyuter simulyasiyasındamı yaşayırıq?" adlı məşhur əsərinin təsiri altına düşüb.

***

Nik Bostrom (isv. Niklas Boström, 1973) tanınmış İsveç filosofu, Oksford universitetinin professorudur. Əsas maraq dairəsi virtual reallıqlar, qlobal fəlakətlər və trans-humanizmdir. O, mütəmadi olaraq mediada klonlaşdırma, süni intellekt, krionika kimi mövzularda məqalələr yazır. Bostrom Oksfordda qurulmuş "Bəşəriyyətin Gələcəyi İnstitutu"nun (Future of Humanity Institute) direktorudur.

Nüfuzlu Yale universitetində çalışdığı zaman qələmə aldığı məşhur məqaləsi elm dünyasını lərzəyə salmışdı. Onun bu fəlsəfi essesi Dünyanın dərk edilməsinə ciddi təsir etmiş, qaldırdığı "Bizim həyatımız mürəkkəb kompyuter modelindənmi ibarətdir?" sualı son illərin ən çox müzakirə olunan məsələsinə çevrilmişdi. Baxış rekordları qıran "Matris" filmini görənlər bu ideyanı yaxşı anlayacaqlar. Filmdə insanlar süni intellektə malik super-kompyuterlər tərəfindən modelləşdirilmiş reallıqda (yəni "Matrisdə") yaşayırlar. Maraqlıdır ki, buna inanan insanların sayı gün keçdikcə artmaqdadır. Bədənlərimizin bu maşınlar üçün bio-kimyəvi batareyalardan ibarət olduğunu düşünəndə diksinməmək mümkün deyil. İlk baxışda Bostromun "Simulyasiya hipotezi" filmdəki kimi qorxulu deyil. Hipotezdə nə orakullar var, nə də zamanın yavaşlaması. Burada həyəcana səbəb olan xüsus gələcək haqdakı hipotezlərdən birinin doğru çıxması ehtimalıdır.

"Böyük bir ehtimalla Bəşəriyyət trans-humanizm adlanan post-insan mərhələsinə keçənə qədər məhv olacaq".

Bostroma görə trans-humanizm dövrü insanın bütün elmi-texnoloji nailiyyətlərə sahib olandan sonra gələcək. Bura reallığın kompyuter modelini yaradan inqilabi yeniliklər də aiddir. "Bizim simulyasiyanı hazırlayan post-insanların özləri də yəqin ki, kimlərsə tərəfindən, onlar da öz növbəsində başqaları tərəfindən modelləşdiriliblər. Reallığın bir çox səviyyələri ola bilər və onların sayı da zamanla artır" - müsahibələrindən birində Nik Bostrom belə deyir. Bostromun hipotezinin doğruluğunu qəbul edərsək modern insanlar bir müddət sonra virtual dünyaların "yaradıcı"sına çevrilə bilər.

Bostromun bu hipotezi haqda düşünərkən 20-25 il əvvəl yaşanan "Tamaqoçi" çılğınlığını xatırladım. Yadınızdadırmı, hamı uşağına elektron yapon oyuncağı alırdı. "Yumurta" və "saat" sözlərinin birləşməsindən yaranan "Tamaqoçi" kəlməsi çocuqların dilindən düşmürdü. Satışa çıxdığı il yumurta formasındakı oyuncaq 40 milyondan çox satılmışdı. Oyunun prinsipi yumurtadan çıxan heyvana ölənə qədər qulluq etmək idi. Oyuncaq sahibi cücəni yedizdirməli, onunla oynamalı, onu yaşatmalıydı. Bir sözlə, hər şey bir canlının həyatının imitasiyası idi. "Tamaqoçi"ni ilk gördüyümdə diksinmiş, virtuallıqla reallıq arasındakı xəttin nə qədər incə olduğunu anlamışdım. Bu səbəbdən də kiçik qızıma "Tamaqoçi" almamışdım...

* * *

Rizwan Virk özünün yenicə çapdan çıxmış "The Simulation Hypothesis" (Simulyasiya Hipotezi) adlı kitabında Bostromun iddialarını qəbul edir. Virk Silikon vadisinin tanınmış iş adamı, yazar və kino prodüsserdir. MIT və Stanford məzunu olan Virk kitabında bizi əhatə edən reallığın simulyasiya olduğunu və hər bir insanın kompyuter oyununda müəyyən rol və vəzifə icra etdiyini iddia edir. "Yer kürəsi və Kainat da daxil gördüyümüz hər şey olduqca mürəkkəb online-oyunun bir hissəsi, insanlar isə onun oyunçularıdır", - Virk belə deyir. Alim kitabda modern texnologiyalardan "Simulyasiya nöqtəsi"nə qədər olan yolu da araşdırır. Virkə görə "Simulyasiya nöqtəsi" insanın öz "Matris"ini qura biləcəyi an, zamandır.

"Okkam ülgücü" prinsipinə görə "Hansısa bir hadisəni anlamaq üçün bir neçə məntiqi izah varsa, doğru olan ən sadə olanıdır". Əgər məsələyə bu prinsipdən baxsaq, o zaman simulyasiya ideyasından vaz keçmək lazımdır, çünki Material Dünya daha sadə olanıdır. Ancaq Virk hamını heyrətə gətirir - "Əgər bəzi fiziklərin dediyi kimi hər şey informasiyadan ibarətdirsə, onda bizim dünya heç o qədər də material deyil. O zaman simulyasiya ən sadə olan izahdır". Və əgər Bostromun yazdığı kimi hansısa bir mədəniyyət inkişaf edib simulyasiya yaradıbsa, onda o mədəniyyət yaratdığı ilə kifayətlənməyib, mılyardlarla bənzər simulyasiyalar yarada bilər. Başqa sözlə, statistik olaraq ehtimal ki, biz insanlar bioloji varlıqlar deyil, şüur verilmiş "modellərik".

Vox dərgisinə verdiyi müsahibədə Rizwan Virk belə deyir: "Ən əsas məsələ insanların bu video oyunda NPC və ya PC olmasıdır, yəni biz oyunun aktiv iştirakçısıyıq yoxsa passiv? Əgər insan PC-dirsə onda biz "Böyük Simulyasiya"nın oynayan personajıyıq. Yox, əgər bizə NPC rolu biçilibsə, onda simulyasiyanın məqsədi nədir? Güman ki, bizim "Matris"in xaricində hansısa ürküdücü bir dünya var ".