Bu sual "əxlaq"a hansı cəhətdən baxışla aydınlaşır. Çünki insanların əxlaq və mənəviyyatının bir sıra cismani və ruhi parametrlərə mexaniki tabe olduğunu qəbul etsək, onda "əxlaq" səmərəsiz bir şey, onun dəyişildiyini qəbul etdikdə isə, bu zaman onun əhəmiyyət və dəyəri çox gözəl aydın olacaq. Bəzi alimlər birinci ehtimalı qəbul edərək demişlər ki, bağbanın zəhməti acımeyvəli ağacın mahiyyətini dəyişmədiyi kimi, pis və çirkin insanların batini də "tərbiyə" ilə dəyişilmir və əgər dəyişilsə də, çox səthi olub tez də ilk vəziyyətə qayıdır. Onların əqidəsinə görə, cisim və ruhun "əxlaq"la (rəftar) yaxın rabitəsi vardır və həqiqətdə hər kəsin əxlaqı cismani və ruhi vəziyyətinə bağlı olduğundan dəyişmir. Onlar öz müddəalarını sübut etmək üçün "Ən-nasu məadinu kə-məadiniz-zəhəbi vəl-fizzə!" (İnsanlar qızıl və gümüş mədənlərinə bənzəyirlər!) - kimi hədislərə istinad edirlər. ("Biharul-ənvar", 61-ci cild, səh.65, hədis: 51.)

Son.az maide.az-a istinadən bildirir ki, amma buna əks olaraq bir çox təcrübələr göstərir ki, "sağlam mühit", "yaxşı yoldaş" və "düzgün tərbiyə" nəticəsində şər və pis insanlar tamamilə islah olunurlar. Bundan əlavə, əxlaqı nəzərə almadan peyğəmbərlərin və dini rəhbərlərin bütün səmavi göstəriş və qadağaları ləğv və mənasız sayılar. Çünki bütün bunlar insanların tərbiyəsi üçün göndərilmişdir. Biz hətta heyvanların belə, bir sıra üsullarla tərbiyələnməsini və qərizəvi hisslərindəki dəyişikliklərini gördüyümüz halda, necə qəbul edə bilərik ki, insanlarda pis əxlaq heyvanların vəhşilik və yırtıcılıq xüsusiyyətindən də qatı olsun!

Beləliklə, bu müddəanın sübutu üçün mütləq insanın əxlaqi xislətlərinin yaranma tərzi araşdırılmalı, onların aradan qaldırılması yollarını tapmalıyıq. Bildiyimiz kimi, hər yaxşı və pis əməlin insanın ruhunda müəyyən təsiri vardır ki, onun təkrarı ilə bu təsir artaraq, yavaş-yavaş "adət"ə, daha sonra isə "sifət və xislət"ə çevrilir və beləcə, insanın meyilləri onun "adət" və "xislət"lərindən mənşələnir. Burada biz təcrübəyə əsaslanmalıyıq. Məsələn, əxlaqi adət və xislətlər bir əməlin təkrarı ilə yarandığı kimi, onların aradan qalxması da elə bu yolladır. Yəni əvvəlcə "əməl", sonra "təkrar", daha sonra əxlaqi bir xislətin yaranmasının şahidi oluruq. Demək, təlqin, təfəkkür, düzgün təlim və sağlam mühitin insanın əxlaqının müsbət inkişafı yönündə böyük təsiri var.

ƏXLAQLA TƏRBİYƏNİN RABİTƏSİ

Hər bir insanın önündə duran mühüm məsələlərdən biri də tərbiyədir. Dini təfəkkür baxımından tərbiyə geniş mənada bütün yaradılışı əhatə edir. Peyğəmbərlərin, dinin böyük alim və şəxsiyyətlərinin bütün zəhməti həmin məqsədə nail olmaq üçündür. İnsanlıq, əmin-amanlıq, xoşbəxtlik və səadət tərbiyəsiz mümkün deyil və həyatın tələbi olan belə bir qurum üçün bütün qüvvə və imkanlardan istifadə etmək lazımdır. Əxlaq elminin qarşıya qoyduğu son məqsəd də bütün yaxşı və pis xislətlər, onların əmələgəlmə səbəbləri və inkişafı haqda geniş məlumat verdikdən sonra "gözəl əxlaq"a yiyələnmə və rəzil sifətlərlə mübarizədir ki, məhz "tərbiyə" ilə mümkündür.

Bəzi psixoloqlar doğru yolu tutmağa və gələcək həyatı naminə məsuliyyət daşımağa hazırlığı tərbiyə adlandırırlar. Bəziləri isə onu müəyyən məqsəd üçün daxili istedad və qüvvələrin inkişaf etdirilməsi kimi izah edirlər.

Məşhur psixoloq Can Deyvi və onunla həmfikir olanlara görə, tərbiyə ötən sınaq və təcrübələrdə dönüş yaratmaq və onların bərpasından ibarətdir. Belə ki, bu proses məna kəsb edərək fərdi gələcək təcrübələrin idarəsi üçün hazırlayır. ("Təlim və tərbiyənin üsulları", Əli Şəriətmədari, ixtisarla.)

Həqiqətdə isə, bu üç tərif bir mövzunu açıqlayır; üçüncü tərif tərbiyənin mahiyyətini, birinci tərif məqsədini, ikinci tərif isə nəticəsini göstərir.

QURAN VƏ TƏRBİYƏ