Məhərrəm-Səfər əyyamını yaşamaqdayıq. Dünyanın hər yerində insanlar Eşq səfərinə yola düşüblər. Milyonlarla insan Ərbəin günündə İmam Hüseyni (ə) ziyarət etmək üçün yola çıxıb. Və Kərbəla məktəbini, Aşura məktəbini dərk etmək üçün sözsüz ki, insanın özünü tanıması, əxlaqi mövzulara bilgisinin olması zəruridir.

Son.az deyerler.org-a istinadən bildirir ki, ötən bəhsimizdə qeyd etdik ki, insanlar hansı əqidədə, hansı vəziyyətdə olmasından asılı olmayaraq, hər kəs yaxşı bildiyi əməli etməyə can atır. Mömin şəxs isə əslində elə buna iddialıdır ki, iman gətirib və yaxşı əməl sahibi olmaq istəyir. İnancımıza görə, insanın yaxşı əməli o zaman baş tutur ki, həm əməlin özü yaxşı olsun, həm də niyyəti gözəl olsun. Niyyəti o zaman gözəl olur ki, onun imanı diri olsun. Əgər insanın imanı diri olmasa, niyyəti diri olmur.

Bəzən olur ki, insanın imanını diri hala gətirəcək bütün amillər mövcud olur, imanın bütün mövzularını da bilir, tək bilməklə də kifayətlənmir, buna uyğun yaşamaq da istəyir. Amma belə olduğu təqdirdə də belə, nəticə olmur. Əksər insanların çətinliyi bu məsələdir - tanıması, mərifəti var, istəyi, şövqi-məhəbbəti var, amma nəticə yoxdur. İman atəşinin, ruhiyyəsinin əmələ gəlməsi üçün tanıma-mərifət və istəmə-məhəbbət əsas şərtdir. Amma bunun qarşısını alan, zəiflədən, təsirini azaldan üç amil də mövcuddur.

Bu üç amil üstələyəndə və dominantlıq təşkil edəndə, iman diri olmur və nəticədə insanın yaxşı əməli meydana gəlmir. O üç amil - həvayi-nəfs, dünyaya vurğunluq və şeytanın (lən) vəsvəsəsidir.

Dilimizin lüğət mənasında "həvayi-nəfs"

Bugünki bəhsimiz birinci amil - həvayi-nəfslə bağlıdır. "Həva" sözü kök-lüğət anlamında iki mənada işlənir. Birincisi, fiziki mənada "nəyəsə cəzb olunmaq", ikinci mənada isə, "istəmə" anlamında işlədilir. Bunun ən ali dərəcəsi - məhəbbətdir. "Həva" sözü hətta bu müsbət yüklə də istifadə oluna bilir. Bəhsimizidə sözü gedən "həvayi-nəfs" ibarəsində daha uyğun gələn məna yükü məhz ikinci məna ilə bağlıdır. Amma, "həvayi-nəfs" sözündə cəzbolunma mənasına da diqqət etmək olar.

İnsanın meyillənməsi, yönəlməsi anlamında "həvayi-nəfs" ibarəsində cəzbolunma mənası yerindədir. "Nəfs" sözünə gəldikdə isə, təəssüflər olsun ki, bu söz bizim leksikonumuzda yetərincə tam və doğru başa düşülməyib. "Nəfs" sözünün "özüm", "ruh", "mən", "şəxs" mənaları da var. Amma bunların heç biri "həvayi-nəfs" deyilərkən nəzərdə tutulmur. "Həvayi-nəfs" - "mənim istəklərim" və ya "ruhun istəkləri" mənasında deyil. Çünki, bu zaman sual oluna bilər ki, "ruhun istəkləri" nə üçün bu qədər təhlükəli olmalıdır ki?!

Əxlaq bəhslərində "həvayi-nəfs" deyildikdə, nə nəzərdə tutulur?

Belə isə, əxlaq bəhslərində "həvayi-nəfs" deyilərkən, nə nəzərdə tutulur? Əxlaq mütəxəssisləri qeyd edirlər ki, "həvayi-nəfs" deyildikdə, insanın instinktlər və qərizələr səviyyəsində olan istəklərindən söhbət gedir. Yəni, hələ ağılın daxil olmadığı, ağıl işığının təsir göstərmədiyi instinktlər və qərizələr səviyyəsində olan istəklərə "həvayi-nəfs" deyilir.

İnsanın instinktlər və qərizələr səviyyəsində olan istəklərini başa düşmək üçün onları insanın fitrətindən irəli gələn istəkləri ilə müqayisə etmək çox mühümdür. Bu zaman qərizə və instinktlər səviyyəsində olan istəklərin mahiyyətini daha yaxından başa düşmək mümkündür.

Fitrət və instinktlər səviyyəsində olan istəklər

İnsanın fitrət və instinktlər səviyyəsində olan istəklərin oxşar cəhətləri var. Bir oxşaq cəhət budur ki, hər ikisi qazanılan deyil. Misal üçün, bizim daxilimizdə həqiqət axtarmaq istəyi kimi bir hiss var. Bu, qazanılmır, məktəb görməklə, elm oxumaqla deyil. İnsanın insan olaraq daxilində həqiqət axtarmaq meyli var. Ola bilər bu istək güclü və ya zəif olsun, rəngi çox və ya az olsun - amma mütləq var. İnsanın daxilində bundan başqa fəziləti sevmək, əxlaqı sevmək, gözəlliyi sevmək, kamalı sevmək, Yaradanı axtarmaq və s. istəklər var. Eyni zamanda bütün insanlarda instinktlər və qərizələr səviyyəsində istəklər var, o cümlədən aclıq, susuzluq, cinsi müstəvidə və s. Bunlar qazanılmayıb, iradənin məhsulu deyil, insanın öz daxilində hazırdır. İnsanın daxilində həm fitri, həm də instinktiv istəkləri var. Bunları birləşdirən birinci cəhət budur ki, qazanılmayıb, insanda yarandığından bəri qoyulub.

Bunları birləşdirən ikinci xüsusiyyət isə budur ki, bu istəklər təzyiqlə aradan getmir. Zəifləyə bilər, müəyyən qədər rəngi azala bilər, amma aradan gedən deyillər. Nə fitri istəklərdən, nə də instinktlərdən irəli gələn istəkləri aradan aparmaq mümkün deyil. Sadə dillə desək, bu istəkləri söndürmək mümkün deyil. Hər hansı bir təzyiq, çətinliklər müəyyən istəkləri zəiflədə bilər, amma aradan apara bilməz. Katolik kilsə gəlir əsrlər boyu insanın cinsi instinktini aradan aparmağa səy edir, bunu nəinki sıradan çıxara bilmirlər, əksinə tam yanlış istiqamət üzrə proseslər gedir. Göründüyü kimi, nə insanın instinktlərini, nə də fitri istəklərini aradan aparmaq olmur.

Aralarında üçüncü oxşarlıq bundan ibarətdir ki, bunlar ümumidirlər və hamıda var. Bu istəklər insanların hər birində var. Ağdərilidə də, qaradərilidə də, şəhərdə yaşayanda da, kənddə yaşayanda da, təhsillidə də, təhsilsizdə də bu istəklər var. Həm fitri istəklər, həm də qərizələr səviyyəsində olan istəklər bütün insanlarda ümumidir.

Fitri istəklərlə instinktlərdən irəli gələn istəklərin fərqləri

Eyni zamanda bunların fərqli xüsusiyyətləri də var. Qərizə və instinkt istəkləri maddi çərçivədədir, cisimlə bağlıdır. Bunun əksinə olaraq, fitri istəklər maddənin, cismin fövqündədir.

Qərizə və instinktlərlə bağlı istəkləri fitri istəklərlərdən fərqləndirən əsas cəhət budur ki, instinktlərdə bu, öz-özünə inkişaf edir. İnsan dünyaya gəlir, aclıq instinkti, susuzluq instinkti, digər instinktlərdən doğan istəkləri meydana gəlir. Bunlar hamısı təbii qaydada meydana gəlir və inkişaf edir. Heç bir irs, təhsil və s. bunun inkişafına təsir göstərmir. Amma, fitri istəklər tərbiyə istəyir. Fitri istəklərin inkişafı üçün təlim-tərbiyə gərəkir. İnsanın fitri istəkləri daxilində rüşeym halında olur və onları tanıyıb təlim-tərbiyə ilə inkişaf etdirmək mümkündür.

İnsanın instinktlər və qərizələr səviyyəsində olan istəklərinin əsas xüsusiyyətlərindən biri budur ki, insan onları yerinə yetirməyə məcbur deyil. Belə deyil ki, insan acıdırsa mütləqdir ki, yesin, suzudursa vacibdir ki, su içsin və s. İnsanda iradə var və bu iradə həmin istəkləri həyata keçirib-keçirməməkdə bizə seçim ixtiyarı tanıyır.