Son.az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

İqlim struktural gərginliyi dövrü başlayır

2025-ci ilin sonuna yaxın dünya iqlim sistemi artıq tsiklik deyil, struktur xarakterli dəyişikliklər mərhələsinə daxil olur. BMT və C3S-in məlumatlarına görə, 2023-2025-ci illər ərzində orta qlobal temperatur sənayeöncəsi dövrlə müqayisədə ilk dəfə ardıcıl olaraq +1,5°C həddini aşdı. 2015-ci ildə Paris Razılaşması bu həddi iqlim risklərinin idarə oluna biləcəyi son məqsed kimi müəyyən etmişdi. Lakin bu həddin pozulması təsadüfi deyil, artıq üçillik tendensiyaya çevrilib ki, bu da həm iqlim dinamikası, həm iqtisadi dayanıqlılıq, həm də qlobal idarəetmə mexanizmləri üçün prinsipial fərqli nəticələr doğurur.

2015-2025 dövrü müşahidə tarixində ən isti onillik olub, son üç il isə istilik rekordunun ilk üç pilləsini tutub. Havanın temperaturu ilə yanaşı, okean səthinin istilik anomaliyaları, dəniz buzlarının ərimə sürəti və ekstremal hava hadisələrinin tezliyi də rekord səviyyəyə çatıb. Avropa İttifaqının Dəniz Buzu Xidmətinin məlumatına görə, Arktikanın bəzi bölgələrində çoxillik normadan 12%-dən artıq sapma qeydə alınıb ki, bu da peyk müşahidələri tarixində ən ciddi mənfi göstəricidir.

Bu miqyasda dəyişikliklər sadəcə təsviri reaksiya deyil, strateji düşünülmüş çərçivələr tələb edir. Artıq söhbət qlobal siyasi və iqtisadi arxitekturanın iqlimdən qaynaqlanan struktur gərginlik şəraitində necə transformasiya olunduğunu anlamaqdan gedir. Burada üç əsas analitik müstəvi bir-biri ilə uzlaşdırılmalıdır:

iqlim sistemi artıq dönməz fiziki proseslər zonasında fəaliyyət göstərir; beynəlxalq siyasi sistemdə iqlim gündəmi ətrafında konsensus eroziyaya uğrayır; qlobal iqtisadiyyat isə iqlim zərərlərinin getdikcə bahalaşdığı və "Böyük Depressiya" ilə müqayisə oluna biləcək sistemli itkilər mərhələsinə daxil olur. Qlobal istilik tendensiyası və onun institusional nəticələri: elmi xəbərdarlıqdan siyasi laqeydliyə

+1,5°C həddinin sabit aşılması o deməkdir ki, Paris Razılaşmasının təməl aldığı iqlim modeli artıq faktiki olaraq köhnəlib. 2015-ci ildə planlaşdırılırdı ki, temperatur artımını 1,5-2°C aralığında saxlamaq üçün qlobal emissiyaların mərhələli şəkildə azaldılması kifayət edəcək. Amma Beynəlxalq Enerji Agentliyinin məlumatına görə, 2015-2024 aralığında CO₂ tullantıları 6%-dən çox artıb, bu artımın 70%-i isə inkişaf etməkdə olan ölkələrin payına düşür.

ABŞ və bir sıra Avropa ölkələrində iqlim gündəminə siyasi dəstəyin zəifləməsi beynəlxalq institutların kollektiv hərəkət qabiliyyətini ciddi şəkildə sarsıdıb. Son beş ildə ABŞ Konqresində iqlim subsidiyalarına dəstək azalıb, Aİ seçiciləri arasında iqlimi əsas təhlükə sayanların payı 47%-dən 32%-ə düşüb, aşağıkarbonlu energetikaya özəl investisiyalar isə son on ilin ən aşağı səviyyəsinə enib.

Nəticədə, beynəlxalq iqlim idarəçiliyi paradoksal vəziyyətlə üz-üzə qalıb: risklər artır, amma siyasi iradə azalır.

BMT-nin Ətraf Mühit Proqramının hesablamalarına görə, mövcud kurs dünyanı 2100-cü ilə qədər 2,7-3,1°C artım trayektoriyasına aparır - bu isə modellər baxımından qeyri-sabit və bütöv iqlim zonalarının itirilməsi ilə müşayiət oluna bilən ssenaridir.

Ekstremal hava hadisələri və yeni iqlim təhlükəsizliyi parametrləri

2025-ci ilin noyabrı iqlim anomaliyalarının strateji sabitliyə necə təsir etdiyini ən açıq göstərən dövrlərdən biri oldu. C3S məlumatına əsasən:

Şimali Kanada və Arktikadakı istilik anomaliyaları dəniz buzunun əriməsini sürətləndirdi; Cənub-Şərqi Asiyada baş verən tropik siklonlar kütləvi daşqınlara səbəb oldu; dolayısı nəticələr də daxil olmaqla, illik insan itkisi milyonlarla ölçülür. SIPRI məlumat verir ki, getdikcə daha çox dövlət iqlim risklərini milli təhlükəsizlik təhdidi kimi qiymətləndirir.

Bunun iki strateji nəticəsi var: Birincisi - infrastruktur dayanıqlığı tənəzzül edir. Dünya Bankının hesablamasına görə, iqlim fəlakətlərindən illik zərər artıq 350 milyard dollara çatıb və 2035-ci ilədək 600 milyardı keçə bilər. İkincisi - miqrasiya təzyiqi artır. BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı xəbərdarlıq edir ki, 2050-ci ilədək iqlim səbəbindən yerdəyişən insanların sayı 250 milyonu keçə bilər.

Beləliklə, iqlim artıq ekoloji məsələ deyil - iqtisadi təsir zonalarını dəyişən, ticarət marşrutlarını yenidən formalaşdıran, beynəlxalq alyansları yenidən quran geosiyasi dəyişənə çevrilir.

Arktika: sistem indikatoru və yeni rəqabət mərkəzi

Arktika planet üzrə orta istilik artımından dörd dəfə daha sürətlə qızır və bu, dönməz proseslərin başlandığının açıq göstəricisidir. Dəniz buzlarının itməsi albedo-effektini zəiflədir: səth nə qədər az əks etdirirsə, okean bir o qədər çox günəş istiliyi udur.

Bu mexanizmin üç qlobal nəticəsi var:

Atmosfer dövranının dəyişməsi bloklaşdırıcı anticiklonlar və fırtınaların artmasına səbəb olur. Dəniz nəqliyyat marşrutlarının trayektoriyası dəyişir - Şimal Dəniz Yolunun mövsümü uzanır, amma buz örtüyünün qeyri-sabitliyi riskləri artırır. Arktika resursları uğrunda rəqabət güclənir: ABŞ Geoloji Xidmətinin hesablamasına görə, dünya üzrə hələ kəşf olunmamış neft ehtiyatlarının 13%-i və qaz ehtiyatlarının 30%-i məhz bu regionda cəmlənib. Nəticə etibarilə, Arktika artıq periferik zona deyil, böyük dövlətlərin maraqları, iqtisadi təhlükəsizlik və texnoloji təchizat zəncirlərinin kəsişdiyi strateji qovşaqdır.

Qlobal iqtisadi nəticələr: sistemli yavaşlama və sərvət itkisi riski

İqlim dəyişikliklərinin birləşmiş effekti dünya sərvətinin azı 10%-lik daimi azalmasına gətirə bilər. BVF-in məlumatına görə, qlobal temperaturda hər 0,1°C artım həssas ölkələrdə iqtisadi artım templərini illik 1,2-1,5 faiz bəndi aşağı salır.

Temperaturun 2,5-3,0°C aralığında artması üç əsas struktur nəticəyə yol aça bilər:

iqlim riskləri səbəbindən kapitalın bahalaşması; tropik və subtropik bölgələrdə əməyin məhsuldarlığının azalması; məhsuldarlığın düşməsi ilə bağlı ərzaq qiymətlərinin artması. Bu amillərin birgə təsiri "Böyük Depressiya"ya bənzər, amma daha uzunmüddətli və qlobal miqyaslı iqtisadi durğunluq yaradır. Əsas strateji problem ondan ibarətdir ki, iqlim itkiləri artıq müvəqqəti deyil - qalıcı xarakter daşıyır. Buna görə də dünya iqtisadiyyatı modelinin təkamülü və dayanıqlılıq anlayışının özü yenidən nəzərdən keçirilməlidir.

Beynəlxalq iqlim rejimlərinin eroziyası və qlobal idarəetmənin transformasiyası

İqlim sisteminin yeni istilik səviyyəsinə keçidi elə bir dövrdə baş verir ki, beynəlxalq institutlar effektivliyini itirir və normativ legitimlik böhranı yaşayır. 2015-ci il Paris Razılaşması Kyoto Protokolunun məcburi kvotalarını daha elastik - milli töhfələrə əsaslanan model ilə əvəz etməyə cəhd idi. Bu, qlobal konsensusu genişləndirdi, lakin eyni zamanda icra mexanizmlərinin zəifləməsinə gətirib çıxardı.

2015-2025-ci illər ərzində beynəlxalq iqlim idarəetməsi sistemi üç qarşılıqlı əlaqəli çağırışla üzləşdi.

Birincisi - siyasi dövrlərin asinxronluğu. Xüsusilə ABŞ kimi böyük iqtisadiyyatlarda iqlim siyasəti daxili siyasi dəyişikliklərdən asılı olaraq vaxtaşırı istiqamət dəyişir. Bu dəyişkənlik beynəlxalq ictimaiyyətin uzunmüddətli proqnozlara əsaslanmaq imkanını zəiflədir, investorlar və hökumətlər üçün planlaşdırma üfüqünü daraldır.

İkincisi - inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında iqlim öhdəlikləri üzrə uçurumun dərinləşməsi. İnkişaf etməkdə olan dövlətlər sənayeləşmiş ölkələrin tarixi məsuliyyətinə işarə edərək, keçid dövründə maliyyə dəstəyi tələb edirlər. Lakin Paris mexanizmi çərçivəsində nəzərdə tutulan maliyyə axınları faktiki olaraq yerinə yetirilməyib: İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD) məlumatına görə, illik 100 milyard dollarlıq hədəf heç vaxt tam reallaşmayıb.

Üçüncüsü - böyük dövlətlər arasında elmi-texnoloji üstünlük uğrunda rəqabətin artması. Yüksək texnoloji səviyyəyə malik ölkələr dekarbonizasiya üçün vacib texnologiyalara - hidrogen energetikasından tutmuş karbon tutma sistemlərinə qədər - çıxışı nəzarətdə saxlamağa çalışır. Bu, innovasiyaların yayılmasını məhdudlaşdırır və uyğunlaşma imkanlarında qlobal bərabərsizliyi dərinləşdirir.

Bu amillərin cəmi iqlim idarəetmə rejimini zəiflədir və iqlim dinamikasının institutların reaksiyasını qabaqladığı yeni reallıq yaradır. Artıq söhbət sadəcə beynəlxalq əməkdaşlıq böhranından deyil, planetar proseslərin idarəolunmazlıq böhranından gedir. Bu isə təhlükəsizlik, ticarət və qlobal iqtisadi sabitliyə birbaşa təsir göstərir.

İqlim və beynəlxalq təhlükəsizlik: risklərin yeni məntiqi

İqlim dəyişiklikləri ilə təhlükəsizlik arasındakı əlaqə strateji analizdə əsas istiqamətə çevrilir. Şimali Afrika, Yaxın Şərq, Cənubi Asiya və Mərkəzi Amerikada ölkələr artıq iqlim təzyiqinin artan təsirlərini hiss edir - su qıtlığı, torpaq deqradasiyası, ərzaq təhlükəsizliyinin zəifləməsi.

BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) qiymətləndirməsinə görə, dünya üzrə torpaq resurslarının təxminən 40%-i məhsuldarlığını itirir, halbuki 2050-ci ilə qədər ərzağa tələbat 50%-ə yaxın artacaq. Bu isə iqlim dəyişikliklərinin təkcə iqtisadi resursları deyil, həm də konfliktlərin coğrafiyasını yenidən paylaya biləcəyini göstərir.

İqlimin təhlükəsizlik üzərində təsiri bir neçə formada özünü göstərir:

Birincisi - daxili qeyri-sabitliyin artması. İqlim faktorları iqtisadi və sosial sistemləri sarsıtdıqda, siyasi böhranlar, kütləvi etirazlar və humanitar fəlakətlər ehtimalı yüksəlir. 2010-cu illərin Suriyası, 2020-ci illərin Saheli və Cənubi Asiyanın bir sıra ölkələri göstərir ki, iqlim deqradasiyası mövcud struktur gərginliklərin katalizatoruna çevrilə bilər.

İkincisi - dövlətlərarası gərginliklər. Su ehtiyatlarının bölüşdürülməsi, iqlim miqrasiyası və kövrək əhalinin hərəkəti yeni mübahisə ocaqları yaradır. Himalaylardan Nil hövzəsinə qədər bir çox regionda hidroloji balansın dəyişməsi qonşu ölkələr arasında münasibətləri mürəkkəbləşdirə bilər.

Üçüncüsü - Arktikanın hərbiləşməsi. Burada istiləşmə yeni naviqasiya imkanları, resurs çıxarışı və güc proyeksiyası üçün şərait yaradır. Dəniz buzunun azalması əvvəllər qapalı olan bölgələrə çıxışı açır və sahilyanı dövlətlər arasında rəqabəti gücləndirir. Bu isə Arktika üçün daha davamlı beynəlxalq tənzimləmə rejiminin formalaşdırılmasını zəruri edir.

Bu tendensiyalar göstərir ki, beynəlxalq təhlükəsizlik anlayışı genişləndirilməli, iqlim riskləri onun struktur elementi kimi nəzərdən keçirilməlidir. İqlim artıq ikinci dərəcəli faktor deyil, risklərin əsas hərəkətverici qüvvəsidir. Bu isə strateji proqnozlaşdırmanın məntiqini dəyişir və iqlim analizini milli planlaşdırmanın mərkəzi hissəsinə çevirir.

Ssenari analizi: 2030-2050 üfüqündə iqlim sisteminin mümkün trayektoriyaları

Gələcək dinamikanı dəyərləndirmək üçün iqlim fizikasını beynəlxalq proseslərin məntiqi ilə birləşdirən üç əsas ssenari nəzərdən keçirilir.

Ssenari 1: İdarəolunan sabitləşmə. Bu ssenari beynəlxalq iqlim konsensusunun tədricən bərpasını, dekarbonizasiya texnologiyalarının inkişafını və investisiya fəallığının artımını nəzərdə tutur. Temperaturun 1,5-1,7°C aralığında qalması şərtilə istiləşmə tempi 2035-2040-cı illərə doğru yavaşıya bilər. Amma bu ssenarinin reallaşması həm siyasi amillər, həm də texnologiyaların yüksək qiyməti ilə məhdudlaşır.

Ssenari 2: Qeyri-xətti turbulentlik. Burada temperatur 2,0-2,5°C aralığına yaxınlaşır, ekstremal hava hadisələri artır, iqlim zərərləri dərinləşir. Beynəlxalq institutlar qalır, amma parçalanmış formada fəaliyyət göstərir. Qlobal iqtisadiyyat isə artan xərclər, istehsalın köçürülməsi və logistika dəyişiklikləri hesabına uyğunlaşmağa çalışır. Bu ssenarinin ehtimalı yüksəkdir.

Ssenari 3: Struktur deqradasiya. Bu ssenari əsr sonuna qədər temperaturun 3°C və daha çox artmasını nəzərdə tutur. Nəticədə, yaşayışa yararlı zonalar dəyişir, ərzaq sistemləri tənəzzülə uğrayır, dəyər zəncirləri yenidən qurulur. Bu ssenarinin riski iqlim siyasətinin daha da zəiflədiyi və qlobal rəqabətin artdığı şəraitdə yüksəlir.

Ssenari analizi göstərir ki, dünya artıq ikinci və üçüncü ssenarinin sərhədindədir. Bu isə o deməkdir ki, dövlətlərin qarşıdakı beş ildə qəbul edəcəyi qərarlar onilliklər boyu iqlim və iqtisadi dayanıqlığın parametrlərini müəyyən edəcək.

Dünya iqtisadiyyatı üçün strateji nəticələr: adaptasiya, texnoloji rəqabət və yeni artım trayektoriyaları

Qlobal iqtisadiyyatın iqlim dəyişikliklərinə uyğunlaşması artıq strateji prioritetlərdən birinə çevrilib. Dünya Bankının hesablamalarına görə, iqlim adaptasiyasına yatırılan hər bir dollar, qarşısı alınmış zərər hesabına, dörd dollara qədər iqtisadi gəlir gətirə bilər. Lakin investisiya səviyyəsi hələ də kifayət deyil: iqlimə uyğunlaşma tədbirləri üzrə illik maliyyə boşluğu 200-350 milyard dollar civarında qiymətləndirilir.

Ölkələr öz milli adaptasiya modellərini formalaşdırmağa başlayır, əsas diqqəti aşağıdakı istiqamətlərə yönəldirlər:

iqlim risklərini nəzərə alan infrastrukturun modernləşdirilməsi; az emissiyalı enerji sistemlərinin inkişafı; su texnologiyaları və ərzaq sistemlərində innovasiyaların təşviqi. Eyni zamanda, texnoloji rəqabət kəskinləşir. İnkişaf etmiş dövlətlər strateji əhəmiyyətli sahələrdə - hidrogen energetikasından enerji saxlama texnologiyalarına qədər - lider mövqeləri tutmağa çalışır. İnkişaf etməkdə olan ölkələr isə xarici texnologiyalardan asılılığı azaltmaq üçün daxili istehsal bazalarını qurur.

Bu proses nəticəsində yeni qlobal arxitektura formalaşır: iqtisadi və texnoloji çoxqütblülük, burada iqlim faktoru təsir və resurs axınlarının yenidən bölüşdürülməsinin əsas hərəkətverici qüvvəsinə çevrilir.

İqlim riskləri və dövlətlərin uzunmüddətli strateji dayanıqlığı

İqlim dəyişiklikləri dövründə dövlətlərin strateji dayanıqlığı üç əsas parametrlə ölçülür:

iqtisadi struktur və iqlim şoklarına uyğunlaşma qabiliyyəti; institusional elastiklik, yəni uzunmüddətli planlaşdırma bacarığı; coğrafi mövqe və iqlim risklərinə məruz qalma dərəcəsi. Diver­sifikasiya olunmuş iqtisadiyyata, sabit siyasi sistemə və həyati resurslara çıxışı olan ölkələr daha dayanıqlıdır. Əksinə, məhdud maliyyə imkanları, kövrək infrastruktur və iqlimə həssas sahələrə yüksək asılılığı olan dövlətlər uzunmüddətli tənəzzül riski ilə üzləşir.

İqlim dəyişiklikləri qlobal geo­iqtisadi xəritəni yenidən cızır - bəzi ölkələrin təsir gücünü artırır, digərlərinin mövqeyini zəiflədir. Bu səbəbdən iqlim faktoru artıq ekoloji çağırışdan daha çox, strateji proqnozlaşdırmanın mərkəzi elementi kimi qəbul olunur.

Nəticə: yeni iqlim idarəetməsi arxitekturasının formalaşdırılması zərurəti

+1,5°C həddinin sabit şəkildə aşılması fonunda beynəlxalq ictimaiyyət kritik mərhələyə qədəm qoyub - burada siyasi inersiya iqlim sisteminin fiziki dinamikası ilə toqquşur. Mövcud vəziyyət mövcud rejimin institusional məhdudiyyətlərini aradan qaldırmağa qadir olan yeni iqlim idarəetmə modelinin yaradılmasını tələb edir.

Əsas istiqamətlər bunlardır:

beynəlxalq koordinasiya mexanizmlərinin gücləndirilməsi; iqlim maliyyələşdirilməsinin genişləndirilməsi və texnoloji uçurumun azaldılması; iqlim analizinin dövlətlərin strateji planlaşdırmasına inteqrasiyası; regional xüsusiyyətlər və qlobal qarşılıqlı asılılıqlar nəzərə alınmaqla adaptasiya strategiyalarının formalaşdırılması. İqlim böhranı keçici hadisə deyil - bu, növbəti nəsillərin beynəlxalq proseslərini müəyyənləşdirəcək struktur amildir. Dünyanın bu gün verdiyi cavablar XXI əsrin təhlükəsizlik, iqtisadi inkişaf və beynəlxalq hüquq arxitekturasının əsaslarını formalaşdıracaq.