Dünya təhlükəsizliyinin köhnə istehkamları çatlayır, Avropa isə narahatlıqla şərqə baxır. Məhz bu məqamda Türkiyə geosiyasi yarımtonlardan çıxaraq səhnəyə tam gücü ilə daxil olur. Artıq o, sadəcə regional oyunçu, "sivilizasiyalararası körpü" deyil - öz səsini yüksəldə bilən, əzələ nümayiş etdirməyi bacaran, müstəqil gücdür. ABŞ getdikcə "strateji səssizlik" rejiminə keçərkən, Aİ isə bürokratik introversiyaya batarkən, Ankara təklif etdiyi şeyləri yalnız konsepsiyalarla məhdudlaşdırmır - o, imkanlar təqdim edir: hər an yerləşdirilə bilən ordu, ixraca yönəlmiş müdafiə sənayesi və həm Moskva, həm də Brüssel ilə danışmağı bacaran diplomatiya. Bu artıq sadəcə "Türk amili" deyil. Bu, türk çağırışıdır. Bu, türk cavabıdır. Avropa ya onu qəbul edəcək, ya da öz zəiflikləri ilə üz-üzə qalacaq.

2025-ci ilin yanvarında Tramp administrasiyasının hakimiyyətə gəlməsi ilə ABŞ-ın Avropadakı "qlobal təhlükəsizlik zəmanətçisi" rolu getdikcə daha qeyri-müəyyən oldu. Vaşinqton diqqətini əsasən Sakit okean regionuna yönəldib, Çinə təzyiqləri artırır, eyni zamanda Avropa təhlükəsizlik məsələlərindən uzaqlaşır. Bu isə Brüsseli öz hərbi infrastrukturuna daha ciddi investisiya yatırmağa vadar etdi: 2024-cü ildə Aİ-nin ümumi müdafiə xərcləri ilk dəfə 300 milyard avronu keçdi. Amma bu maliyyə hələlik real operativ gücə çevrilməyib.

Rusiya ilə Ukrayna arasında davam edən müharibə fonunda Avropa üçün münaqişənin daha geniş areala yayılması ehtimalı narahatlıq doğurur. Balkanlar, Cənubi Qafqaz, Şərqi Aralıq dənizi - hamısı potensial böhran zonalarıdır. Və bu məkanlarda Türkiyə artıq müşahidəçi yox, fəal oyunçudur. Aİ üçün aydındır: Türkiyəsiz bu regionlarda sabitliyi qorumaq mümkün deyil.

Türkiyə ordusunun gücü: saydan bacarığa

Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin aktiv heyəti 355 min nəfərdir, onlardan 190 min nəfəri quru qoşunlarındadır. Ordu NATO standartları üzrə təşkil olunub, lakin asimmetrik təhlükələrə qarşı çevik uyğunlaşma qabiliyyətini də qoruyur. Türkiyənin ixtiyarında 1050 tank (əsasən Leopard 2A4 və modernləşdirilmiş M60T), 1200-dən çox zirehli texnika, güclü artilleriya və inkişaf etməkdə olan HHM sistemi var.

Türkiyə Hərbi Dəniz Qüvvələri (təxminən 45 döyüş gəmisi) Aralıq dənizinin şərqi, Qara dəniz və Egey sularını aktiv şəkildə patrul edir. Türkiyə regionda desantdaşıyan təyyarədaşıyan gəmi - "TCG Anadolu"ya sahib olan azsaylı ölkələrdəndir. Bu gəmi yaxın illərdə Bayraktar TB3 və hücum tipli Kızılelma PUA-ları ilə silahlandırılacaq.

Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrinin tərkibində 250-yə yaxın döyüş təyyarəsi var, əsasən F-16-lar. 2028-ci ildən isə Türkiyə istehsalı olan 5-ci nəsil döyüş təyyarəsi - KAAN istifadəyə veriləcək.

Türkiyə xaricdə aparılan əməliyyatlarda böyük təcrübə qazanıb: Somali, Liviya, Qətər, Suriya, Azərbaycan, Balkanlar. Bu ölkələrdəki missiyalar türk ordusuna ekspedisiya çevikliyi verib. PKK-ya qarşı cənub-şərqdəki daimi döyüşlər, eləcə də İdlib və Kandil (İraq) bölgələrindəki əməliyyatlar türk zabit və xüsusi təyinatlılarını NATO-da ən döyüş qabiliyyətli kontingentə çevirib.

Türkiyənin xüsusi fəxr etdiyi sahə - Baykar şirkətinin istehsalı olan pilotsuz aviasiya platformalarıdır. Onların effektivliyi Qarabağda, Liviyada və Suriyanın şimalında sübut olunub. PUA-ların tətbiqi artıq Türkiyə hərbi doktrinasının ayrılmaz hissəsinə çevrilib: manevr qabiliyyəti, kəşfiyyat və uzaq məsafədən zərbə.

Türkiyə - NATO-nun istehsal habı

Son on ildə Türkiyə silah idxalçısından NATO-nun ən böyük və dinamik istehsalçılarına çevrilib. 2025-ci ilə qədər ölkədə hərbi məhsulların lokallaşma səviyyəsi 80%-ə çatıb. PUA-lar, orta mənzilli raketlər və taktiki zirehli texnika üzrə Türkiyə artıq Fransa, Cənubi Koreya və İsrailin əsas rəqiblərindəndir.

Baykar: Türkiyənin pilotsuz siması

Baykar Teknoloji - Türkiyə müdafiə sənayesinin bayraqdarı, bəlkə də dünyada ən tanınmış döyüş PUA istehsalçısıdır. Şirkət Ankaranın başladığı "PUA inqilabı"nın rəmzinə çevrilib və geosiyasi aktiv statusu qazanıb.

Bayraktar TB2 - Suriyada, Liviyada, Qarabağda və Ukraynada sınaqdan çıxmış klassik model; Akıncı - qanadlı raket daşıya bilən ağır zərbə PUA-sı; Bayraktar TB3 - "TCG Anadolu" üçün göyərtə tipli PUA; Kızılelma - süni intellektlə idarə olunan, reaktiv mühərrikli, beşinci nəsil insanlı platformalara dəstək verən "sadiq qanad" konsepsiyasında hazırlanan perspektivli döyüş PUA-sı.

Baykar 100% özəl şirkət olaraq, tam lokallaşmış istehsal və qabaqcıl elmi-texniki araşdırmalar sistemi ilə bir çox Aİ rəqiblərindən daha sürətli, daha ucuz və daha döyüşə uyğun məhsullar təqdim edir.

TUSAŞ: helikopterdən 5-ci nəsil təyyarəyə

TUSAŞ (Turkish Aerospace Industries) - Türkiyənin aviasiya sənayesinin onurğasıdır. Şirkət bütün spektr üzrə inkişaf aparır:

KAAN - 5-ci nəsil milli döyüş təyyarəsi. F-35 proqramından çıxarılandan sonra Türkiyənin tam texnoloji müstəqillik yolunda atdığı ən mühüm addım; Gökbey - çoxməqsədli milli helikopter, ABŞ istehsalı UH-1-ləri əvəzləyəcək; ATAK-II - təkmilləşdirilmiş zirehə və geniş uçuş radiusuna malik ağır döyüş helikopteri; peyk platformaları və qısa mənzilli raketlər - həm hərbi, həm də mülki proqramlar üçün.

TUSAŞ göstərir ki, sanksiyalar və xarici təzyiqlər bəzən texnoloji sıçrayışın əsas təkanverici gücünə çevrilə bilər - xüsusilə aerokosmik müstəqillik sahəsində.

Roketsan: yeni nəsil müharibənin raketləri və sursatları

Roketsan - Türkiyənin raket proqramında əsas oyunçudur. Burada müxtəlif növ silah sistemləri hazırlanır:

SOM - 250 km-dən artıq məsafəyə malik qanadlı raket; Bora - strateji çəkindirmə konsepsiyasına uyğun hazırlanan ballistik raket; Hisar-A və Hisar-O - yaxın və orta radiuslu mobil zenit-raket sistemləri; TRG-300 - Fars körfəzi ölkələrinə aktiv ixrac olunan reaktiv yaylım atəşi sistemləri.

Şirkət həmçinin UMTAS və OMTAS tipli tank əleyhinə komplekslər istehsal edir, 2025-ci ildən isə hipersəsli taktiki raketlərin seriyalı istehsalına başlamağı planlaşdırır.

STM və ASFAT: donanma və gəmiqayırma - nüfuz aləti kimi

STM və ASFAT dövlət sifarişçisi olaraq Türkiyənin gəmiqayırma proqramına rəhbərlik edir. Onların uğurları:

Türkiyə Hərbi Dəniz Qüvvələri və Ukrayna üçün Ada sinifli korvetlər; yeni çoxməqsədli İstanbul sinifli freqatlar; Almaniyanın HDW şirkəti ilə əməkdaşlıqla yaradılmış Reis sinifli sualtı qayıqlar.

Bu gəmilər Qara dəniz və Aralıq dənizində dəniz mövcudluğunu təmin edir və Tunis, Banqladeş kimi ölkələrə təhlükəsizlik ixracı vasitəsi kimi istifadə olunur. STM həm də döyüş idarəetmə və naviqasiya sistemləri təqdim edir ki, bu da məhsulun əlavə dəyərini əhəmiyyətli dərəcədə artırır.

Repkon: sursat istehsalı və sənaye ixracı

O qədər də tanınmasa da, Repkon strateji baxımdan vacib şirkətlərdən biridir. Bu firma 155 mm-lik NATO standartlı artilleriya mərmiləri də daxil olmaqla, yüksək dəqiqlikli sursat istehsalı üçün avadanlıqların hazırlanmasında lider mövqeyə sahibdir.

Repkon Almaniya və ABŞ-da istehsal xətləri quraraq, Ukraynaya dəstək verən koalisiyalar üçün əsas təchizatçılardan birinə çevrilib. Bu unikal haldır: türkiyəli şirkət faktiki olaraq Aİ ilə ABŞ-ın Kiyevə yardım proqramları arasında sənaye vasitəçisinə çevrilib.

İxrac və sifarişlərin coğrafiyası: Qətərdən Filippinədək

2024-cü ildə Türkiyənin müdafiə sənayesi məhsullarının ixracı 5,5 milyard ABŞ dollarına çatdı ki, bu da Baltikyanı ölkələrin, Çexiyanın və Portuqaliyanın birgə göstəricisini geridə qoydu. Əsas alıcılar sırasında:

Qətər - PUA-lar, zirehli texnika və HHM sistemləri də daxil olmaqla silahlı qüvvələrin tam modernizasiyası; Azərbaycan - strateji tərəfdaşlıq, ordunun PUA və yaylım atəş sistemləri ilə gücləndirilməsi; Ukrayna - korvetlər, PUA-lar, rabitə sistemləri; Tunis və Səudiyyə Ərəbistanı - ağır zirehli texnika və xüsusi təyinatlı avadanlıq; Polşa - Bayraktar TB2 üzrə iri müqavilə; Filippin - Asiya istiqamətində ixracın başlanğıcı.

Qərb alyansları: Leonardo və NATO standartları

Aİ ilə müdafiə sahəsində əməkdaşlığın kulminasiyası 2025-ci ilin aprelində Baykar və Leonardo arasında yaradılmış birgə müəssisə oldu. Bu struktur aşağıdakılar üzrə ixtisaslaşır:

Aİ üçün modul tipli PUA platformalarının hazırlanması; məlumat ötürmə və radioelektron mübarizə sistemlərinin yaradılması; türk dronlarının Avropa silahlı qüvvələrinin standartlarına uyğunlaşdırılması.

Bundan əlavə, Türkiyə NATO-nun STANAG standartlaşdırma proqramlarında iştirak edir ki, bu da onun texnikasına alyans əməliyyatlarında bahalı modifikasiyalara ehtiyac olmadan istifadə imkanı verir.

Beləliklə, Türkiyənin hərbi-sənaye kompleksi artıq yalnız yardımçı bir sahə deyil, Avrasiya güc balansını dəyişən müstəqil texnopolitik institutdur. Ankara sübut etdi: lokallaşma, çeviklik və aqressiv ixrac strategiyası periferiyadan çıxıb regional təhlükəsizlik sisteminin onurğasına çevrilməyin real yoludur.

Türkiyə - NATO-nun diplomatı və strateji oyunçusu

Türkiyə bu gün NATO daxilində həm Kiyevlə, həm də Moskva ilə daimi və sabit əlaqələrə malik yeganə ölkədir. Tammiqyaslı müharibənin ilk həftələrindən etibarən Ankara Antalyada və İstanbulda diplomatik platforma təqdim etdi və uzun müddət işləyən yeganə real razılaşma - "taxıl sazişi" məhz Türkiyənin vasitəçiliyi ilə həyata keçirildi. Ankara həmçinin əsir mübadiləsi və humanitar dəhlizlərin təşkilində fəal rol oynadı və bununla da məsuliyyətli vasitəçi imicini möhkəmləndirdi.

Xarici işlər naziri Hakan Fidan - kəşfiyyat təcrübəsinə malik siyasətçi kimi - yalnız Ukrayna məsələsində deyil, Rusiya və İranla Suriya üzrə üçtərəfli məsləhətləşmələrdə, həmçinin NATO ilə Qara dəniz təhlükəsizliyi üzrə koordinasiyada da əsas fiqurdur.

Ankara açıq şəkildə bəyan edir: ölkənin hərbi gücü və geostrateji mövqeyi siyasi ticarətin rıçaqlarıdır. Türkiyə Suriya ilə bağlı maraqlarını tanıtmağa nail oldu, sərhəddəki kürd qruplaşmalarını geri çəkdi və İsveçin NATO-ya üzvlüyünü müəyyən şərtlər yerinə yetirilənədək bloklamaqla effektiv nəticə qazandı.

Brüsseldə və Berlində getdikcə daha tez-tez etiraf edirlər: Türkiyəsiz nə Qara dənizdə çəkindirmə siyasəti, nə də cənubdan gələn miqrasiya axınlarının nəzarətdə saxlanılması mümkündür. Hətta Fransa-Almaniya fikir ayrılıqları fonunda belə, Türkiyə Aİ ilə İslam dünyası arasında - Afrikanı, Balkanları və Mərkəzi Asiyanı da əhatə edən - unikal körpü rolunu oynayır.

Ankara gücdən danışıqlar vasitəsi kimi istifadə edir

2023-cü ildən başlayaraq prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan Türkiyənin hərbi potensialını Aİ ilə dialoqda təzyiq və inandırma alətinə çevirib. Əvvəllər Avropa inteqrasiyası iqtisadi, hüquqi və institusional meyarlara əsaslanırdısa, indi Ankara Brüsselə yeni razılaşma təklif edir: təhlükəsizlik əvəzində yaxınlaşma.

2025-ci ilin martında Riqa şəhərində keçirilən NATO sammitində Ərdoğan ilk dəfə açıq şəkildə Avropanın müdafiəsi məsələlərini Türkiyənin Aİ-yə üzvlüyü üzrə danışıqlarla birbaşa əlaqələndirdi. Qapalı formatda çıxış edən prezident bildirdi: "Cənub-şərq cinahını qoruyan, boğazlara nəzarət edən və döyüş dronları istehsal edən bir ölkə Avropa təhlükəsizlik və siyasətindən kənarda qala bilməz."

Ərdoğan vurğuladı: Aİ əgər ABŞ-dan tam asılı olmadan öz təhlükəsizliyinə görə məsuliyyət daşımağa çalışırsa, Türkiyə bu yeni təhlükəsizlik arxitekturasının ayrılmaz hissəsi olmalıdır. Bu fikirlər xüsusilə EUFOR və PESCO çərçivəsindəki uğursuz təşəbbüslər və operativ qüvvələrin çatışmazlığı fonunda geniş müzakirələr doğurdu.

Türkiyə NATO-dan kənarda, lakin Aİ ilə koordinasiyalı şəkildə fəaliyyət göstərə bilən birgə sürətli reaksiya qüvvələrinin yaradılmasını təklif etdi. Bu, aşağıdakılarla bağlıdır:

potensial qeyri-sabit regionlara kontingentlərin yerləşdirilməsi - ilk növbədə Qərbi Balkanlar (Kosovo, Bosniya), həmçinin Qara dənizin sahilyanı əraziləri və Cənubi Qafqaz; ortaq təlimlər və qərargah strukturları, harada ki, türk zabitləri avropalı həmkarları ilə bərabər iştirak edə bilər; xüsusilə elektron kəşfiyyat və terrorla mübarizə sahələrində kəşfiyyat məlumatlarının paylaşımının genişləndirilməsi.

Bu yanaşma Polşa, Çexiya, Macarıstan və Bolqarıstanda pozitiv qarşılandı. Bu ölkələr həm hərbi resurs çatışmazlığını, həm də Brüsselin təhlükələrə yavaş reaksiya tempini ciddi problem kimi görürlər.

Ankara artıq təcili üzvlükdə israr etmir. Onun yeni strategiyası müdafiə sahəsində institusional yaxınlaşma üzərində qurulub:

EUFOR missiyaları kimi Avropa müdafiə proqramlarında qismən iştirak (Avropa Müdafiə Fondu vasitəsilə maliyyələşmə daxil olmaqla); Türkiyənin müdafiə istehsalçılarının Aİ-nin silah və sursat təchizat sistemlərinə inteqrasiyası; STM, Baykar, Roketsan məhsullarının avropalı texnika ilə qarşılıqlı uyğunluğunu təmin edən standartlaşdırma tədbirləri; türk zabit və təlimçilərinin PESCO, EDA və Avropa Müdafiə Kollecində iştirakına kvotaların ayrılması.

Burada hərbi güc təhdid deyil, etimad zəmanətidir - Türkiyə özünü artıq hazır, avtonom istehsal gücünə, döyüş təcrübəsinə və yüksək logistika dayanıqlığına malik tərəfdaş kimi təqdim edir.

Paradoks ondadır ki, Aİ-nin şərq cinahlarında artan hərbi təzyiq, Avropa və Türkiyə arasında siyasi yaxınlaşmanı onilliklər sürən formal danışıqlardan daha sürətli təmin edə bilər. Konsensus prinsipi ilə iflic olmuş Brüssel bürokratiyası xarici təhlükələrə çevik cavab verə bilmir. Bu şəraitdə Türkiyə fərqli model təklif edir - sürətli, texnoloji, qərarlı.

Əslində, Ərdoğan hərbi hazırlıq və müdafiə müstəqilliyini Avropa ilə siyasi dialoqun əsas valyutasına çevirib. Onun mesajı aydındır: Avropanın təhlükəsizliyi Türkiyəsiz müzakirə olunmamalıdır. Əgər belədirsə - Ankara o masa arxasına qayıtmalıdır. Çünki o masada artıq qitənin taleyi müəyyən olunur.

Beləliklə, Avropa inteqrasiyasının silahlı arqumentasiyası - ultimatum deyil, yeni reallıqdır. Bu reallıqda hərbi kapital siyasi təsirə çevrilir. Əgər Brüssel bunu vaxtında dərk etsə, Türkiyə təkcə yaxınlaşmaz, o, Aİ-nin qaçılmaz keşikçisinə çevrilər.

Gələcəyin ssenariləri

Ssenari 1: Aİ ilə strateji yaxınlaşma

Dəqlobalizasiya, şərq sərhədlərində artan təhlükələr və zəifləyən transatlantik tərəfdaşlıq fonunda Avropa İttifaqı başa düşməyə başlayır: Türkiyənin hərbi və geosiyasi tərəfdaş kimi kənarda saxlanması artıq Brüsselin imkanı daxilində deyil. Bu artıq sadəcə siyasi seçim deyil - təhlükəsizlik zərurətidir.

Bu ssenarinin mahiyyəti Türkiyə ilə Aİ arasında müdafiə sahəsində əməkdaşlığın institusionallaşdırılmasıdır. Brüssel Ankaranı strateji planlaşdırmanın əsas mexanizmlərinə, o cümlədən PESCO (Daimi Strukturlaşdırılmış Əməkdaşlıq) formatlarına daxil etməyə başlayır, həmçinin Türkiyəyə əvvəl yalnız Aİ üzvləri üçün nəzərdə tutulmuş Avropa Sülh Fondundan məhdud, lakin davamlı maliyyə çıxışı təqdim edir.

Eyni zamanda, sənaye kooperasiyası sahəsində real yaxınlaşma başlayır. Xüsusilə PUA-lar, raket sistemləri, döyüş sursatları və radioelektron kəşfiyyat texnologiyaları sahələrində əməkdaşlıq sürətlənir. Rheinmetall, Nexter və Leonardo kimi Avropa müdafiə sənayesi nəhəngləri Türkiyəyə daxil olur - nəqliyyat-logistika üstünlükləri və aşağı xərclərdən yararlanmaq üçün. Eyni zamanda türk şirkətləri EUFOR və Frontex missiyaları çərçivəsində tenderlərə çıxış qazanır.

Bununla paralel olaraq Türkiyənin Aİ-yə üzvlüyü ilə bağlı siyasi dialoqun yenidən başladılması müşahidə olunur. Gömrük ittifaqı üzrə danışıqlar bərpa olunur, vizaların sadələşdirilməsi ilə bağlı yeni paketlər təklif edilir, Avropa hərbi akademiyaları və qərargah strukturları çərçivəsində zabit mübadiləsi başlayır.

Uzunmüddətli perspektivdə Türkiyə "Avropa Müdafiə Təşəbbüsü"nün tərkib hissəsinə çevrilə bilər, lakin tam hüquqlu Aİ üzvü olmadan. Bu, ittifaq ilə tərəfdaşlıq arasında hibrid format olacaq və "çoxsəviyyəli Avropa" konsepsiyasına tam uyğun gəlir.

Ankaranın əsas qazancı - Avropa şüurunda siyasi reabilitasiya, texnoloji transferin artması və maliyyə resurslarına çıxışın genişlənməsi olacaq. Aİ üçün isə bu ssenaridə döyüş qabiliyyətli, çevik və geosiyasi boşluqları doldurmağa qadir bir müttəfiqin əldə olunması deməkdir: Qara dəniz, Balkanlar və Şərqi Aralıq dənizi.

Ssenari 2: İki cəbhəli oyunun davamı

Ən realist və indiki şəraitdə ən dayanıqlı ssenari məhz budur. Türkiyə Qərb və Şərq arasında geosiyasi manevr kursunu qoruyur və Aİ, ABŞ, Rusiya, Çin və İslam dünyası arasındakı ziddiyyətlərdən maksimum dividendlər çıxarır.

Bu model çərçivəsində Ankara öz təsir dairəsini Mərkəzi Asiya, Cənubi Qafqaz, Balkanlar və Afrika istiqamətlərində gücləndirir. Pantürkist və neoosmanist doktrinalar isə humanitar və infrastruktur diplomatiyası pərdəsi altında irəli sürülür. Liviya, Cibuti, Azərbaycan və Kosovo kimi ərazilərdə logistika və hərbi-sənaye infrastruktur bazaları yaradılır.

NATO daxilində Türkiyə formal olaraq tamhüquqlu üzv qalır, lakin öz strateji xətti ilə. O, ümumi təlimlərdə iştirak edir, lakin milli maraqlara zidd olan təşəbbüsləri - məsələn, NATO-nun genişlənməsi və ya Rusiyaya qarşı təzyiqləri - sistemli şəkildə bloklayır. Beləliklə, Ankara NATO daxilində daxili balans yaradır, təşkilatın Vaşinqton və ya Berlin tərəfindən monopoliyalaşmasına imkan vermir.

Türkiyənin müdafiə sənayesi çevik ixrac habına çevrilir. O, həm NATO ölkələrinə (Polşa, Ukrayna, Albaniya), həm də "hibrid dövlətlərə" (Səudiyyə Ərəbistanı, İndoneziya, Tunis, Qazaxıstan) silah satır. Türk silahlarının "qiymət-effektivlik" nisbəti ona getdikcə daha çox beynəlxalq nüfuz qazandırır, Ankara isə daimi valyuta axını və üçüncü ölkələrin ordularına təsir vasitəsi əldə edir.

Siyasi baxımdan Türkiyə müstəqil güc mərkəzinə çevrilir. Brüssel, Vaşinqton, Moskva və Pekin arasında tərəfsiz məsafə saxlayaraq birbaşa qarşıdurmadan yayınır. Amma heç bir blokda da "əriyib itməyən" Ankara öz suveren qərarlarını özü verən mərkəzləşdirilmiş aktor olaraq qalıb.