Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin yaydığı məlumata görə, hər il keçirilən diplomatik xidmət rəhbərlərinin seminarı bu dəfə keyfiyyətcə yeni bir paradiqmada - "formalaşmış sülh şəraitində" təşkil olundu. Dövlət aparatının əsas fiqurlarının - prezident Vaahn Xaçatryan, baş nazir Nikol Paşinyan və xarici işlər naziri Ararat Mirzoyanın iştirakı hökumətin diplomatik korpusun koordinasiyası və postmünaqişə mərhələsində yenidən formatlaşdırılmasına ali prioritet verdiyini göstərirdi.

Qafan seminarının mahiyyətini dərk etmək üçün bir mühüm məqamı xatırlatmaq lazımdır: Ermənistan diplomatiyası 1991-ci ildən sonra həll olunmamış Qarabağ münaqişəsi fonunda formalaşmışdı. Bu amil yalnız xarici siyasətin ideoloji kursunu deyil, həm də XİN-in kadr memarlığını müəyyənləşdirirdi.

Artıq 1990-cı illərin ortalarına gəldikdə, beynəlxalq təşkilatlar və Şimali Amerika departamentlərində çalışan əməkdaşların 70%-dən çoxu Qərb universitetlərinin - Harvard, Kolumbiya, Sorbonna - məzunları idi. Onların təhsili əsasən Erməni Ümumdünya Xeyriyyə Birliyi (AGBU) və Daşnaksütyunla əlaqəli fondlar tərəfindən maliyyələşdirilirdi.

Bu, unikal bir fenomen yaratmışdı: diplomatik korpus milli dövlətin deyil, transmillətçi diasporun alətinə çevrilirdi. ABŞ-də səfir olmuş Tatul Marqaryan (2005-2014), Şarl Aznavurun oğlu Şarl Aznavur, yaxud Edvard Nalbandyan dövründəki məsləhətçilər Paris, Los-Anceles və Ottavadakı lobbiçi şəbəkələrlə birbaşa əlaqələrə malik idilər.

Vardan Oskanyan (1998-2008) - ABŞ-nin Tafts Universitetinin məzunu, Amerika analitik mərkəzləri ilə sıx əməkdaşlıq edirdi. Onun formalaşdırdığı kadr siyasəti "1915-ci il qondarma soyqırımı" mövzusunu diplomatik təzyiq aləti kimi istifadə edirdi. Ermənistan parlamentinin məlumatına görə, onun nazirliyi illər ərzində ABŞ və Fransadakı diaspor təşəbbüsləri və lobbiçi müqavilələri üçün təxminən 35 milyon dollar xərcləmişdi.

Edvard Nalbandyan (2008-2018) - 1999-2008-ci illərdə Fransada səfir vəzifəsində çalışmış, Marsel və Lion erməni icmaları ilə sıx əlaqələr qurmuşdu. Onun dövründə Ermənistan diplomatiyası tam şəkildə "fransamərkəzləşdi": yeni kadrların təxminən 40%-i Fransanın universitetlərində təhsil alır və ya təcrübə keçirdi.

Hər iki nazir "konservativ korpus"un memarları idilər - Azərbaycanla kompromisi mümkün hesab etməyən diplomatlar nəslini formalaşdırmışdılar.

Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzinin (CSIS) məlumatına görə, 2000-2016-cı illər arasında Ermənistanın xarici siyasət təşəbbüslərinin 82%-i birbaşa Qarabağla bağlı idi. Halbuki Azərbaycan eyni dövrdə xarici siyasətini aktiv şəkildə şaxələndirirdi - Avropa İttifaqı ilə enerji əməkdaşlığı, Bakı-Tbilisi-Ceyhan layihəsi, dünyanın müxtəlif bölgələrində 60-dan artıq yeni səfirliyin açılması. Ermənistan isə konflikt mövzusunun "dar dəhlizində" sıxılıb qalmışdı.

Bu, təkcə diplomatik korpusun təfəkkürünü konservləşdirmirdi, həm də ölkəyə ciddi iqtisadi zərər vururdu. Dünya Bankının hesabatlarına görə, Azərbaycan və Türkiyə ilə bağlı kommunikasiya xətlərinin bağlı qalması səbəbindən Ermənistan hər il təxminən 1,9 milyard dollar ÜDM itirirdi.

Azərbaycanın nəqliyyat və enerji layihələrində çəkisinin artdığı bir vaxtda Ermənistan getdikcə daha çox təcrid olunurdu. 2012-ci ildə İrəvan rəsmi şəkildə Transanadolu qaz kəməri (TANAP) layihəsində iştirakdan imtina etdi və bunu "Azərbaycanla əməkdaşlığın mümkünsüzlüyü" ilə izah etdi. Bunun nəticəsində Ermənistan hər il 150-200 milyon dollar həcmində potensial tranzit gəlirini əldən verdi.

Diaspora təzyiqi əsas adlarla bağlıdır. Ara Abramyan Rusiya Erməni İttifaqının prezidenti olaraq Fransada aparılan lobbiçi kampaniyaların əsas sponsorudur və tez-tez erməni diplomatlarının Parisə səfərlərini maliyyələşdirirdi. Ken Xaçikyan ABŞ-dəki Amerika Erməni Milli Komitəsinin (ANCA) sədri kimi ABŞ Konqresində "soyqırımın tanınması"na dair qətnamələrin hazırlanmasında Ermənistan XİN-i ilə sıx əməkdaşlıq edirdi. Aleksandr Sarqsyan (Ermənistanın sabiq prezidenti Serj Sarqsyanın qardaşı) isə ofşor strukturlar vasitəsilə mədəni layihələri maliyyələşdirir, bu layihələr isə paralel şəkildə diplomatik gündəmi dəstəkləyirdi.

2020-ci ildə bölgədə vəziyyət kəskin dəyişəndə Ermənistan XİN-in adaptasiya qabiliyyətsizliyi üzə çıxdı. 10 noyabr 2020-cü il üçtərəfli bəyanat imzalandıqdan sonra belə, nazirlik yeni regional kommunikasiya layihələrinə inteqrasiya üzərində işləmək əvəzinə, Avropa Şurasına müraciətlər və etiraz notaları yaymaqla kifayətləndi.

Müqayisə üçün: Azərbaycan 2021-2022-ci illərdə Türkiyə, Qazaxıstan və Özbəkistanla strateji tərəfdaşlıq sazişləri imzaladı, 2022-ci ildə isə Avropaya 15,9 milyard dollarlıq qaz ixrac etdi. Ermənistan isə eyni ildə xarici ticarət balansında mənfi 2,7 milyard dollarlıq göstərici ilə üzləşdi və diaspor köçürmələrindən asılı vəziyyətə düşdü (ÜDM-in təxminən 13%-i).

Qafan seminarı bir daha sübut etdi ki, Ermənistanın diplomatik korpusu hələ də "köhnə qvardiyanın" istehkamı olaraq qalır. Çıxış edənlər arasında Oskanyan və Nalbandyan dövrü ilə birbaşa bağlı olan keçmiş ABŞ və Fransa səfirləri vardı. Müzakirələr yenidən "Azərbaycanın təcridi" və diasporanın fəallaşdırılması mövzusu ətrafında cəmləşdi. Bu isə bir daha göstərdi: Ermənistan XİN hələ də XX əsrin kateqoriyaları ilə düşünür.

Unutmayaq ki, 2018-ci ilin mayında "məxməri inqilab"dan sonra Nikol Paşinyanın hakimiyyətə gəlişi təkcə daxili siyasi sistemi deyil, həm də xarici siyasətin fəlsəfəsini yenidən nəzərdən keçirmək cəhdi kimi qəbul olunurdu. Onun "sülh, inkişaf, regional əməkdaşlıq" şüarları Qarabağ mövzusu üzərində qurulmuş onilliklər boyu qarşıdurma diplomatiyası ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Lakin başqa ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, inqilabi impuls diplomatik aparata nadir hallarda sirayət edir. Xarici siyasət qurumları yüksək dərəcədə institusional inersiya ilə fərqlənir - peşəkar spesifiklik, rotasiyanın çətinliyi və beynəlxalq şəbəkələrə dərin inteqrasiya səbəbindən.