Paşinyan bu fikirləri "İrəvan Dialoqu" adlı beynəlxalq forum çərçivəsində səsləndirib: "Biz sülh sazişini Konstitusiya Məhkəməsinə göndərməliyik. Burada başqa yol yoxdur. Əgər məhkəmə bu sənədin Ermənistan qanunvericiliyinə uyğun olmadığını müəyyən etsə, mənim şəxsi mövqeyim budur ki, Konstitusiyanın dəyişdirilməsini təşəbbüs edəcəyəm. Çünki hesab edirəm ki, sülh imkanı əldən verilməməlidir", - deyə Paşinyan vurğulayıb.

Ermənistan baş naziri əlavə edib ki, Azərbaycanla yeni müharibə olmayacaq.

Bu bəyanat faktiki olaraq, Ermənistan rəhbərliyinin ölkə Konstitusiyasının mövcud vəziyyətdə Bakı ilə sülhün hüquqi əsasına çevrilə bilməyəcəyini etiraf etməsi anlamına gəlir. Paşinyanın bu addımı həm də daxili revanşist təzyiqlərə qarşı yönəlmiş siyasi siqnal kimi dəyərləndirilə bilər. Bununla yanaşı, bu bəyanat onun hökumətinin artıq ideoloji-dogmatik baryerləri aşmaq niyyətində olduğunu göstərir - lakin bu yol, görünən odur ki, həm də daxili siyasi mübarizədən keçir.

Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın ölkəsinin Konstitusiyasının dəyişdirilməsi təşəbbüsü ilə çıxış etməsi, əslində, bir reallığın açıq etirafı idi: hazırkı Ermənistan Konstitusiyası təkcə hüquqi sənəd deyil, eyni zamanda açıq-aşkar ərazi iddialarını ehtiva edən siyasi manifestdir. Bu isə nə beynəlxalq hüquqa, nə regional sabitliyə, nə də Cənubi Qafqazda dayanıqlı sülhün ruhuna uyğun gəlir.

Azərbaycan artıq uzun illərdir ardıcıl və əsaslandırılmış şəkildə, beynəlxalq hüquqa söykənərək bildirir: sülhə aparan yol Ermənistanın Konstitusiyasında kök salmış ekspansionist ideologiyanın ləğvindən keçir. Bu mövqe həm hüquqi, həm də siyasi-etik baxımdan tək məqbul yanaşmadır.

Azərbaycan sülhə hazırdır. Bu, sadəcə bəyanatlarda yox, real addımlarda özünü göstərib - kommunikasiyaların açılması təşəbbüslərindən tutmuş sərhədlərin delimitasiyası ilə bağlı konkret təkliflərə qədər. Bakı Ermənistandan nə kapitulyasiya, nə alçaldıcı şərtlər, nə də intiqam tələb edir. Azərbaycanın yeganə tələbi dürüstlükdür. İlk növbədə isə Ermənistan dövlətinin hüquqi arxitekturasında dürüstlük.

Sülh müqaviləsi - sadəcə imzalanacaq kağız deyil. O, zamanın sınağından, siyasi çalxantılardan və hakimiyyət dəyişikliklərindən çıxmaq gücünə malik hüquqi-siyasi konstruksiya olmalıdır. Ancaq əgər Ermənistan Konstitusiyasının əsasında revanşizmin, "birlik" və "azad etmə" kimi təhlükəli ideyaların toxumu gizlənibsə, istənilən müqavilə gec-tez partlayacaq minalanmış sənədə çevriləcək. O sənədin üzərində nə qədər möhür olsa da, nəticə dəyişməyəcək. Sadəcə vaxt məsələsidir.

1995-ci ildə qəbul edilmiş və sonradan 2005 və 2015-ci illərdə qismən dəyişdirilmiş Ermənistan Konstitusiyası bu günə qədər birbaşa və dolayı şəkildə Qarabağın ilhaqını haqlı çıxaran müddəaları qoruyub saxlayır. Ən problemli hissələr isə "erməni xalqının tarixi missiyası" kimi ifadələrin yer aldığı giriş hissəsidir. Bu mətn Ermənistanın nə de-fakto, nə də de-yure sahib olmadığı ərazilərlə "birləşmək" ideyasını hüquqi narrativə çevirir.

Əsas dönüş nöqtəsi isə 23 avqust 1990-cı il tarixli "Ermənistanın müstəqilliyi haqqında" bəyannamədir. Məzkur sənəd konstitusiya məkanının bir hissəsi kimi qəbul olunub və açıq şəkildə "birləşmiş erməni dövləti"ndən, o cümlədən "Dağlıq Qarabağ"dan bəhs edir. Bu, ərazi iddiasının qanuniləşdirilməsidir.

Daha da təhlükəlisi odur ki, Ermənistan Konstitusiya Məhkəməsi 2001-2010-cu illər arasında bir sıra qərarlarda bu qanunu dövlətçiliyin "mənəvi və hüquqi əsası" kimi tanıyıb. Yəni ərazi iddiası normaya çevrilib və dövriyyədən çıxarılmayıb.

Azərbaycan öz mövqeyini istinad nöqtəsi axtarmadan, beynəlxalq hüququn bünövrəsinə söykəyir. BMT Nizamnaməsi, 1975-ci il Helsinki Yekun Aktı, BMT Təhlükəsizlik Şurasının 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələri və Avropa İttifaqı, ATƏT, İƏT, Qoşulmama Hərəkatı kimi nüfuzlu təşkilatların onlarca bəyanatında Qarabağın Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olduğu bir daha təsdiqlənib.

"Heç bir dövlət etnik və ya tarixi bəhanələrlə başqa dövlətin ərazisini ilhaq edə bilməz" prinsipi universal hüquq normasına çevrilib. Bəhs etdiyimiz hüquqa zidd olaraq, Ermənistanın Konstitusiyasında ərazi iddialarının təsbit olunması onu yalnız söz səviyyəsində "sülhə hazır" göstərir. Əslində isə Ermənistanın əsas qanunu Azərbaycanın mövcudluğunu hüquqi baxımdan inkar edir.

Azərbaycan qeyri-real heç nə istəmir. Bakı sadəcə beynəlxalq normaları tələb edir: hüquqi revanşizmə yol verilməməlidir. Ermənistan Konstitusiyasında ərazi iddialarının cüzi bir izi belə qalarsa, bu, gələcəkdə imzalanacaq istənilən sülh sənədini kağız parçasına çevirəcək. Dünya praktikasında bu, dəfələrlə baş verib.

Konstitusiyanın dəyişdirilməsi təkcə Azərbaycanın istəyi deyil. Bu, qarşılıqlı inamın, etibarlı sülhün və normal qonşuluq münasibətlərinin təməlidir. Əgər Ermənistan doğrudan da sülh istəyirsə, ilk etməli olduğu şey - daxili hüquqi sənədlərində Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə hörməti rəsmiləşdirməkdir.

Dünyada sülh müqavilələri ilə paralel konstitusiya dəyişiklikləri aparmış dövlətlərin sayı az deyil. Bir neçə mühüm nümunəyə baxaq:

- İrlandiya. 1998-ci ildə Belfast sazişi çərçivəsində konstitusiyadan Şimali İrlandiyanı İrlandiyanın ayrılmaz hissəsi kimi tanıyan müddəaları çıxardı.

- Çili. 1989-cu ildə demokratik keçid üçün Pinoçet dövrünün fundamental konstitusiya müddəalarını dəyişdirdi.

- Cənubi Afrika Respublikası. Аparteid rejiminə son qoymaq üçün konstitusiyadan irqi ayrı-seçkilik ifadələrini ləğv etdi.

- Yuqoslaviya-Xorvatiya. 1995-ci il sülh razılaşması çərçivəsində Xorvatiya konstitusiyasında serb icmalarının hüquqları ilə bağlı dəyişikliklər edildi.

- Sudan-Cənubi Sudan. Müstəqillik razılaşması öncəsi Konstitusiyada dəyişikliklər edildi ki, gələcəkdə ərazi münaqişəsi təkrarlanmasın.

Bütün bu hallarda konstitusion islahatlar nəticə yox, ilkin şərt idi. Beynəlxalq hüquqda bu artıq norma sayılır. Ermənistan da bu normadan kənar deyil.

Belə olduğu halda, sual ortaya çıxır: iki müharibəyə, on minlərlə insanın ölümünə və milyardlarla dollar iqtisadi itkiyə səbəb olan Ermənistan niyə bu yolu getməsin?

Ermənistan rəhbərliyi sülhə hazır olduğunu bəyan edir. Xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan "suverenliyə və ərazi bütövlüyünə hörmət" prinsiplərindən danışır. Amma nə Konstitusiyada, nə qanunlarda, nə də məhkəmə presedentlərində bu hörmətin izi belə yoxdur. Əksinə, Ermənistanın konstitusion quruluşu Azərbaycan ərazi bütövlüyünün inkarına əsaslanır.

Söhbət təkcə ritorikadan getmir - hüquqi reallıqdan gedir. Konstitusiyada "Dağlıq Qarabağ"a və "erməni xalqının öz müqəddəratını təyinetmə hüququna" birbaşa göndərişlər yer alır. Konstitusiya Məhkəməsinin qərarlarında açıq-aşkar göstərilir ki, əgər bu, "xalqın iradəsindən" irəli gəlirsə, Ermənistan separatizmi dəstəkləmək hüququna malikdir. Məhkəmə təcrübəsində isə işğal "müdafiə tədbiri" kimi qiymətləndirilib.

Belə hüquqi mühitdə sülh nə dərəcədə realdır? Ədalətli cavab - heç bir halda. Bu, saxta və kövrək "sülh" olardı: bir tərəf Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıyır, o biri tərəf isə əsas qanununda bunu "cinayət" sayır.

Azərbaycan öz mövqeyini aydın, məntiqli və konkret şəkildə formalaşdırır. Burada heç bir qeyri-müəyyənlik və ya ultimativ ritorika yoxdur. Tələblər sadə, ədalətli və beynəlxalq hüquqa tam uyğundur:

Ermənistan Konstitusiyasının dəyişdirilməsi - Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü birbaşa və ya dolayı şəkildə şübhə altına alan istənilən müddəaların oradan çıxarılması;

Ermənistan qanunvericiliyinin beynəlxalq hüquqla uzlaşdırılması - o cümlədən, 1990-cı il "Müstəqillik haqqında" qanunun ləğvi və imperiyapərəst ritorikanın məhv edilməsi;

Konstitusiya Məhkəməsinin praktikasında ideoloji yanaşmalardan imtina - "tarixi missiya" kimi mifoloji anlayışların hüquqi kateqoriya kimi işlədilməsinə son verilməsi.

Bunlar ultimatum deyil. Bunlar istənilən normallaşma prosesinin başlanğıc şərtləridir. Əgər tərəflərdən birinin Konstitusiyasında kompromisi mümkünsüz edən ideoloji mina yerləşdirilibsə, sülh necə qurula bilər?

Ermənistanın müstəqillik tarixçəsi - əldən verilmiş fürsətlərin xronologiyasıdır. Bu, sağlam düşüncənin hər dəfə ultramillətçi ideologiyaya uduzduğu, dövlət institutlarının "tarixi missiya" uydurmasının girovuna çevrildiyi bir tarixdir. Hər dəfə ki, sülh üçün real imkan yaranıb, bu imkan Ermənistan daxilindən - "xəyanət" deyənlər, "realizm zəiflikdir" söyləyənlər tərəfindən məhv edilib.

Bu kontekstdə Ermənistan Konstitusiyası sıravi hüquqi sənəd yox, rəmzdir. O, revanşistlərin əqidəsini təsbit etdiyi ideoloji qaladır. Sülh əleyhinə olan qüvvələrin əsas dayağıdır. Və məhz bu sənəd Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanımaqdan imtinanın hüquqi sipərinə çevrilib.

1991-ci ildə müstəqilliyini elan edən gündən bəri Ermənistanın siyasi elitası ölkənin əsas hüquqi sənədlərini konflikt dövrünün ideoloji paradiqmalarından təmizləməyə ya cəhd etməyib, ya da bunu istəməyib. Əksinə, ərazi iddialarını qanuniləşdirən məntiq həmin sənədlərə qəsdən yerləşdirilib.

1990-cı ilin "Müstəqillik haqqında" qanunu buna bariz nümunədir. Konstitusiya strukturu içərisinə daxil edilmiş bu sənəd "erməni xalqının bir dövlət halında birləşməsi"ni məqsəd kimi müəyyən edir. Bu isə revanşizmi dövlət siyasətinin hüquqi məqsədinə çevirir.

Bu müddəa sayəsində Ermənistan daxilindəki ifrat millətçi qüvvələr - keçmiş generallardan tutmuş "Daşnaksütun" kimi partiyalara qədər - istənilən kompromis təşəbbüsünü "xəyanət" kimi qələmə verir. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün dilə gətirilməsi belə "milli birliyə xəyanət" sayılır. Bu təzyiqlərdən prezidentdən tutmuş Konstitusiya Məhkəməsinin hakimlərinə qədər hamı çəkinir.

44 günlük müharibədəki məğlubiyyətdən sonra Paşinyan "sülh dövrünün başlanğıcı"ndan danışdı. Həmin il noyabr-dekabr aylarında Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıyan, kommunikasiyaların açılmasının vacibliyindən bəhs edən bəyanatlar verdi. Ermənistanda ilk dəfə olaraq sağlam siyasi dönüş mümkün görünürdü.

Fəqət 2021-ci ilin yazında radikal müxalifətin təzyiqi ilə Paşinyanın ritorikası dəyişdi. Konstitusiyanın dəyişdirilməsi məsələsindən uzaqlaşdı, "tarazlaşdırıcı" cümlələr geri döndü. Dövlətin ideoloji dayaqlarına toxunmaq cəhdləri xalq etirazlarına, "təslimçi" ittihamlarına və hətta impiçment hədələrinə səbəb oldu. Sonda isə siyasi cəbhədə - ekstremistlər qarşısında kapitulyasiya baş verdi.

Hazırda isə eyni səhnə yenidən qurulub, amma bu dəfə daha ağır nəticələrlə bitə biləcək ssenaridə.

Paşinyan bəyan edib ki, Azərbaycanla imzalanacaq sülh müqaviləsi Konstitusiya Məhkəməsinə göndəriləcək. Bu, hüquqi baxımdan tam normal prosedurdur. Amma burada əsas problem də elə buradadır.

Əgər Ermənistan Konstitusiyası Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü inkar edən müddəalar saxlayırsa, və əgər Konstitusiya Məhkəməsi hələ də "qarabağlı ermənilərin milli öz müqəddəratını təyinetmə hüququ" ideologiyası ilə işləyirsə - bu müqavilə heç vaxt ratifikasiya olunmayacaq. Bu, hüquqi yox, ideoloji tıxacdır. Və bu tıxac Ermənistanın bütün diplomatiyasını bloklayır.

Konstitusiya Məhkəməsinin əvvəllər "Kəbirli hüquqlar" kimi siyasi qərarlar verməsi onu göstərir ki, bu orqan yenidən "hakimlərin müstəqilliyi" adı altında sabotaja əl atacaq. Bu, hüququn yox, 1990-cı illərin dogmalarının müdafiəsidir.

Bakı İrəvandan qeyri-real şeylər istəmir. Bakı məntiq tələb edir. Əgər sülh tanınmış sərhədlərsiz mümkün deyilsə, amma Konstitusiya bu tanınmanı yasaqlayırsa, o zaman problemin kökü əsas qanundadır.

Sülh müqaviləsi təzyiqlə əldə edilmiş güzəşt olmamalıdır. O, daxili sabotajdan qorunan hüquqi sənəd olmalıdır. Bu da yalnız bir yolla mümkündür: Ermənistan Konstitusiyasının 90-cı illərin miflərindən - "birləşmə", "tarixi haqlar" və s. kimi romantik ideologiyalardan təmizlənməsi ilə.

Burada söhbət simpatiya və ya antipatiyadan getmir. Bu, həm Azərbaycanın, həm də Ermənistanın təhlükəsizliyi məsələsidir. Hər yeni revanşizm illüziyası - gələcəkdə baş verəcək yeni fəlakətin toxumudur. Fəlakəti dayandırmaq üçün isə reallığa əsaslanan, mifologiyaya yox, hüquqa söykənən konstitusiya tələb olunur.

ATƏT-in Minsk qrupu tarixi - əslində, yerində sayan diplomatiyanın, cavabdehlikdən yayınan beynəlxalq vasitəçiliyin və imitasiya olunmuş "proseslərin" tarixidir. Ermənistan bu formatın "missiyasına" yenə istinad etdikcə, əslində bir reallıqla barışmaq istəmədiyini göstərir: artıq sülh nə oyun oynamaqdır, nə də sonsuz gözləmə. Sülh ya qurulur, ya da itirilir.

Azərbaycan isə açıq və şəffaf yanaşma təklif edir: vasitəçilərsiz birbaşa dialoq, saxtakarlıqdan uzaq saziş və keçmiş illüziyaların yerinə konkret, real gələcək üçün qurulan sülh arxitekturası. Fərq buradadır: kim sülh istəyir, kim isə onun reallığından qorxur. Minsk qrupu - keçmişin mirasıdır. Azərbaycanla Ermənistan arasında imzalanacaq sülh isə gələcəyə açılan pəncərədir. Bu gələcək köhnə mexanizmlərin külü üzərində yox, hüquq, bərabərlik və məsuliyyət kimi prinsiplər üzərində qurulmalıdır.

Həqiqi sülh yalnız sənəd imzalamaq deyil. Bu, ilk növbədə, daxili siyasi transformasiyadır. Ermənistan qonşularına qarşı qurduğu hüquqi və ideoloji baryerləri sökmədən nə bölgəyə inteqrasiya edə, nə də sülhün bir hissəsi ola bilər. Azərbaycanın tələbi isə bu mənada tam haqlıdır: dəyişikliklər kosmetik yox, əsaslı olmalıdır.

Konstitusiyanın dəyişdirilməsi Bakıya güzəşt deyil. Bu, Ermənistanın öz xalqı qarşısında borcudur. O xalq ki, illərlə təcrid şəraitində, qorxu və yalanlar içində yaşadılıb. Millətçiliyin zəhərindən təmizlənmiş bir Konstitusiya - yalnız o zaman həqiqi sülhün hüquqi bazasına çevrilə bilər. Bu, hüquq və siyasi cəsarətin üzərində qurulacaq sülh olacaq. Yalanın yox.

Bu gün Ermənistan böyük bir seçim qarşısındadır. Bu seçim onun gələcək onilliklərini müəyyən edəcək. Ya Ermənistan revanşizmlə yoğrulmuş Konstitusiyasına yapışıb qalacaq, açıq-aşkar olanı tanımaqdan imtina edəcək - və o zaman heç bir sülh mümkün olmayacaq. Ya da siyasi iradə nümayiş etdirib, dövlətçiliyinin təməl prinsiplərinə yenidən baxacaq, qapılarını yeni bir dövrə açacaq. Elə bir dövrə ki, burada kompromis - xəyanət yox, sülh isə - illüziya yox, reallıqdır.

Konstitusiya - əbədi toxunulmaz məbəddir deyə yox, xalqa xidmət etdiyi üçün dəyərlidir. Əgər o, yaşamağa mane olursa, o zaman bu sadəcə bir abidədir - səhvlərə ucaldılmış abidə.

Ermənilərin qarşısında indi əsas seçim var: ya onları müharibəyə çağıran keçmişlə birgə yaşamağa davam edəcəklər, ya da Azərbaycanla yanaşı, düşmənçiliksiz, ikiüzlülüksüz və ən əsası, qorxusuz yaşamağı seçəcəklər.

Elçin Alıoğlu Trend