İran və Azərbaycan - ortaq tarix, mədəniyyət və dinlə birləşən iki qonşu ölkədir. Əsrlər boyu bu xalqlar birlikdə böyük sivilizasiyalar qurub, bir-birinə həm çörək, həm işıq, həm sevinc, həm də kədər bölüşüblər. Azərbaycan İranda sadəcə bir qonşu deyil, həm də müdrik, dəstəkçi, dialoq və əməkdaşlığa hazır olan bir qardaş görmək istəyib.

Ancaq son illərdə səmimi əl sıxışması əvəzinə, Azərbaycan getdikcə daha çox etimadsızlığın soyuq divarı ilə üzləşir. 44 günlük müharibədə Azərbaycanın qələbəsindən sonra alovlanan qığılcım iki xalqı birləşdirə biləcək körpüləri yandırmağa başladı. Bakı dostluğun möhkəmləndirilməsi və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq üçün ardıcıl çağırışlar etsə də, Tehranın dərinliklərində bu prosesə qətiyyətlə qarşı çıxan qüvvələr mövcuddur.

İranda bu dairələr dağıdıcı küləyə bənzəyir. Onlar buludları dağıtmaq əvəzinə fırtına gətirirlər. Onların ritorikası və hərəkətləri daxili problemlərdən diqqəti yayındırmaq və bütün qəzəblərini qonşuya yönəltmək cəhdidir. Azərbaycanın Tehrandakı səfirliyinə qarşı terror aktı bu dağıdıcı siyasətin simvoluna çevrildi və bu, yalnız beynəlxalq normaları deyil, həm də insaniyyətin əsas prinsiplərini tapdaladı.

Azərbaycan dəfələrlə İrana əl uzadıb, sayğı və bərabərlik əsasında əlaqələr qurmağa çalışıb. Amma bu əl havada qalır, çünki Tehranda qorxu və paxıllıq hissi ilə idarə olunan bəzi qüvvələr yaratmaq əvəzinə dağıtmağa üstünlük verirlər. Qardaşlıq əvəzinə təxribatlar, əməkdaşlıq əvəzinə təhdidlər, dialoq əvəzinə isə sükut.

Azərbaycan və İran iki qonşunun birgə gələcək qurmasının nümunəsinə çevrilə bilərdi. Amma Tehranda nifaq siyasəti davam etdiyi müddətdə bu yol keçilməz maneələrlə dolu görünür.

Neft, təxribatlar və sərhədlər: bir böhran oyunu

Azərbaycan işğal olunmuş ərazilərini azad etdikdən sonra, İranın Laçın dəhlizi vasitəsilə qanunsuz yanacaq daşımasını qeydə almağa başladı. Azərbaycan ərazisini icazəsiz keçən hər bir yanacaq çəni təkcə bir çağırış yox, həm də suverenliyə hörmətsizliyin simvolu idi. Azərbaycan nəzakətlə, lakin qəti şəkildə bu fəaliyyətlərin dayandırılmasını tələb etdi. İran isə diplomatik notları görməzdən gəlməklə kifayətlənməyib, öz daşımlarını saxta erməni nömrələri ilə gizlətməyə çalışdı. Bu, təəccübdən çox qəzəb doğurdu.

Vəziyyət İranın işğal olunmuş əraziləri Ermənistanın bir hissəsi kimi göstərən sənədlərlə saxlanılan sürücülərdən sonra daha da gərginləşdi. Bu, Bakının cavab vermək məcburiyyətində qaldığı birbaşa çağırış idi. Azərbaycan açıq şəkildə bəyan etdi: belə hərəkətlər dərhal və sərt cavabla qarşılanacaq.

İranın Azərbaycan sərhədinə yaxın keçirdiyi hərbi təlimlər güc nümayişi idi. Aqressiv ritorika və media təbliğatı ilə müşayiət olunan bu təlimlər şantaj vasitəsinə çevrildi. Lakin Bakı təzyiqə boyun əymək əvəzinə güzgü manevrləri ilə cavab verdi. Bu hərəkətlər Tehrana göstərdi: Azərbaycan öz şərtlərini diktə etdirməyəcək, hətta qarşısında bölgənin nəhəngi olsa belə.

Səfirliyə hücum: münasibətlərdə dönüş nöqtəsi

Azərbaycanın Tehrandakı səfirliyinə qarşı törədilən terror aktı gərginliyin zirvəsi oldu. Silahlı hücum edən şəxs səfirliyin mühafizə xidmətinin rəisini qətlə yetirdi və bir neçə əməkdaşı yaraladı. Səfirliyin yaxınlığında yerləşən İran polisi hadisə yerinə 40 dəqiqə sonra gəldi. Bu hərəkətsizlik və hücum edən şəxsin "psixi xəstəlik" bəhanəsi ilə tələsik açıqlanması Bakıda qəzəb dalğasına səbəb oldu.

Məhkəmə prosesi bir farsaya çevrildi. İki il keçsə də, cinayətkarlar cəzalandırılmadı, iş isə yenidən istintaqa qaytarıldı. Azərbaycan səfirliyin bütün heyətini təxliyə etdi və yalnız təhlükəsizlik zəmanətindən sonra diplomatik missiya işini bərpa etdi.

Azərbaycan dəfələrlə dialoqa hazır olduğunu nümayiş etdirib. Amma hər addım cavab təxribatları ilə qarşılanır. Etimadın bərpası üçün İran Azərbaycanın suverenliyini tanımalı və aqressiv siyasətdən imtina etməlidir. Əks halda, iki ölkə arasındakı münasibətlər daim münaqişə həddində qalacaq.

2023-cü il yanvarın 27-si Azərbaycan-İran münasibətləri tarixində qara bir səhifə kimi qalacaq. Həmin gün Azərbaycanın Tehrandakı səfirliyinə silahlı hücum təşkil olundu. Avtomat silahla binaya daxil olan hücumçu təhlükəsizlik xidmətinin rəisi Orxan Əsgərovu qətlə yetirdi, bir neçə əməkdaşı isə yaraladı. Bu faciə yalnız bir insanlıq itkisi deyil, eyni zamanda iki qonşu dövlət arasındakı dərin böhranın rəmzinə çevrildi.

Həmin günün hadisələri beynəlxalq ictimaiyyəti sarsıtdı. 1961-ci il Vyana Konvensiyasına əsasən, dövlətlər diplomatik nümayəndəliklərin təhlükəsizliyini təmin etməlidirlər. Tehranda prinsip kobud şəkildə pozuldu. Terrorçu təkcə qorunan zonaya daxil ola bilmədi, eyni zamanda demək olar ki, maneəsiz hərəkət etdi. Üstəlik, səfirliyin yaxınlığında yerləşən İran polisi hadisə yerinə yalnız 40 dəqiqə sonra gəldi.

Bu hadisə Azərbaycanın İranı "sistematik səhlənkarlıqda" ittiham etdiyi bir siyasətin zirvəsi oldu.

Tehranın reaksiyası Bakını sakitləşdirmədi. İran hakimiyyəti hadisəni "şəxsi" və "ailə münaqişəsi ilə bağlı" kimi təqdim etmək üçün tələsdi. Bu izah Azərbaycan cəmiyyətində böyük narazılıq doğurdu. Azərbaycanın Xarici İşlər Nazirliyi birmənalı şəkildə bildirdi ki, bu, adi məişət hadisəsi deyil, məqsədi Azərbaycan dövlətini qorxutmaq və nüfuzdan salmaq olan əvvəlcədən planlaşdırılmış terror aktıdır.

Hadisənin təfərrüatlarını aydınlaşdırmalı olan istintaq prosesi isə farsaya çevrildi. İki il keçməsinə baxmayaraq, heç bir yekun nəticə açıqlanmadı və iş yenidən istintaqa qaytarıldı.

Səfirliyə hücum beynəlxalq səviyyədə qınama dalğasına səbəb oldu. Azərbaycanın ənənəvi müttəfiqi olan Türkiyə Bakıya tam dəstəyini ifadə etdi. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı vurğuladı ki, İran beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq diplomatik nümayəndəliklərin təhlükəsizliyini təmin etməlidir.

Bəyanatlar yalnız söz olaraq qaldı. Tehrana qarşı heç bir konkret tədbir və ya təzyiq tətbiq olunmadı.

2023-cü ilin yanvar hadisələri təkcə epizodik bir insident deyil, iki ölkə arasındakı münasibətlərdə dönüş nöqtəsi oldu. Azərbaycan səfirliyin bütün heyətini evakuasiya etmək məcburiyyətində qaldı və diplomatik əməkdaşların təhlükəsizliyini İranda təmin etməyin qeyri-mümkün olduğunu bəyan etdi.

Bu addım Bakı ilə Tehran arasındakı artan etimadsızlıq səviyyəsinin aydın göstəricisinə çevrildi. Bu insident fonunda İranın Ermənistana dəstəyi və Azərbaycanın İsraillə sıx əlaqələri kimi digər ziddiyyətlər daha da kəskinləşdi.

Azərbaycan səfirliyinə qarşı terror aktı təkcə bir faciə deyil, həm də geosiyasi fərqliliklərin nə qədər irəli gedə biləcəyinin simvolu oldu.

Hazırda Bakı bu cinayətin əsl motivləri və mümkün sifarişçiləri barədə işıq salacaq müstəqil beynəlxalq istintaqın aparılmasında israr edir. Lakin Tehran vaxt uzatdığı müddətdə, iki ölkə arasındakı münasibətlərdə açılmış yara qanamaqda davam edir və bütün regional diplomatiyaya kölgə salır.

Sərhəd yaxınlığında təlimlər: məqsəd nə idi?

2020-ci ilin payızı Cənubi Qafqaz tarixində dönüş nöqtəsi oldu. Azərbaycanın 44 günlük Qarabağ müharibədə qələbəsi təkcə ölkənin ərazi bütövlüyünü bərpa etmədi, həm də bölgədə geosiyasi mənzərəni tamamilə dəyişdi. Lakin İran bu yeni reallığı dəstəkləmək əvəzinə, hərbi təxribat yolunu seçdi. O andan etibarən Azərbaycan sərhədlərində keçirilən hərbi təlimlər qonşular arasındakı onsuz da gərgin münasibətləri daha da artıraraq Tehranın əsas təzyiq alətinə çevrildi.

2021-ci ilin oktyabrında İran Araz çayı boyunca, Azərbaycanın sərhədinə yaxın ərazilərdə genişmiqyaslı "Zülfüqar" hərbi təlimləri keçirdi. Bu, Bakıya yönəlmiş açıq bir mesaj idi. Rəsmi olaraq "döyüş hazırlığının yoxlanması" kimi təqdim edilən bu təlimlər, əslində, Tehranın Cənubi Qafqazdakı yeni vəziyyətdən narazılığını nümayiş etdirmək cəhdi idi.

Təlimlər zamanı ordunun çay üzərindən ponton körpülər vasitəsilə daşınması kimi elementlər xüsusilə diqqət çəkdi. Bu addım Azərbaycanda qəzəb doğurdu və təhlükə siqnalı kimi qəbul edildi. Kontekst açıq idi: Azərbaycan Türkiyə və İsraillə əlaqələrini gücləndirir, bu isə Tehranda bölgədəki təsirinə meydan oxuma kimi qiymətləndirilir.

Bir il sonra, 2022-ci ilin oktyabrında İran "Fəth Xeybər" adı ilə daha bir hərbi təlim keçirdi. Təlimlər Azərbaycanın və Ermənistanın sərhədinə yaxın şimal-qərb bölgələrində baş tutdu. Bu manevrlərin məqsədi açıq idi - Tehranın Zəngəzur dəhlizinin açılmasına qarşı çıxmaq niyyətini göstərmək. İran rəsmiləri açıq şəkildə bəyan edirdilər ki, bölgədə "hər hansı geosiyasi dəyişiklik" qəbuledilməzdir. Bu açıqlamalar, dəhlizi mühüm strateji marşrut hesab edən Azərbaycan və Türkiyə ittifaqına qarşı birbaşa mesaj idi.

2023-cü ilin mayında İran "Gücün möhtəşəmliyi" adlı daha bir təlim keçirdi. Bu dəfə təlimlərdə əsas diqqət raket zərbələri və şəhər döyüşləri ssenarilərinə yönəldildi. Təlimlər Azərbaycan və Türkiyənin birgə hərbi təlimlərinə cavab olaraq keçirildi və iki müttəfiqin həmrəyliyini göstərdi.

Eyni zamanda, İranın təbliğat maşını Azərbaycana qarşı "İsrailin əlaltısı" obrazını gücləndirərək düşmənçilik və gərginlik atmosferi yaratmağa çalışdı.

2024-cü ildə İran yeni tip dronlar və raketlərin tətbiqi ilə hərbi təlimlərini davam etdirdi. Təlim yerləri Azərbaycan sərhədlərinə mümkün qədər yaxın seçildi. Bakı, Ankara və Təl-Əviv arasındakı əlaqələrin möhkəmləndiyi bir dövrdə, Tehran özünü "regional təhlükəsizliyin zəmanətçisi" kimi təqdim etməyə çalışırdı.

Təlimlər güc nümayişindən çox, İranın Azərbaycanın və onun müttəfiqlərinin güclənməsindən doğan artan qorxusunun simvoluna çevrildi. Tehranın Ermənistana açıq dəstəyi isə gərginliyi daha da artırdı.

İranın hərbi manevrləri sadəcə döyüş hazırlığının yoxlanması deyil, həm də siyasi təzyiq alətidir. Həmin addımlar əks təsir göstərir: Bakının şübhələrini artırır və Azərbaycanın Türkiyə və İsraillə yaxınlaşmasını gücləndirir.

Tehran dəyişikliklərdən qorxaraq bölgənin köhnə geosiyasi xəritəsini saxlamağa çalışır. Yeni reallıqlar fonunda onun bu cəhdləri yalnız gərginliyi artırır. Əgər Tehran siyasətini dəyişdirməsə, eskalasiya riski yüksək olaraq qalacaq, qonşular arasındakı etimad isə əlçatmaz olacaq.

Son illər Azərbaycan-İran münasibətləri bir "mina sahəsinə" çevrilib. Azərbaycanın 44 günlük müharibədə qazandığı qələbə bu gərginliyin başlanğıc nöqtəsi oldu. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etməsi, Qafqazda artan nüfuzu və Türkiyə və İsrail kimi əsas oyunçularla möhkəmlənən ittifaqları Tehranın narazılığına səbəb oldu. İran öz ənənəvi təbliğat və təxribat taktikalarına güvənərək bölgədə zəifləyən mövqeyini qorumağa çalışır. Lakin dəyişən geosiyasi reallıqlar fonunda bu səylər uğursuzluğa məhkumdur.

İran təbliğatı: Qarabağdan "müqavimət oxu"na qədər

İran İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı Ermənistanı açıq şəkildə dəstəkləyib. Yanacaq təchizatı, hərbi yardım və Azərbaycanın suverenliyinə hörmətsizlik birbaşa çağırış idi. Lakin Ankaranın dəstəyi və Bakının strateji uğurları ilə gücləndirilmiş Ermənistan qüvvələrinin məğlubiyyəti Tehranın bölgədəki mövqelərinə ciddi zərbə vurdu.

İranın geosiyasi təsirini Yaxın Şərqdəki şiə qruplaşmaları vasitəsilə genişləndirmək üçün istifadə etdiyi "müqavimət oxu" konsepsiyası dərin böhran içindədir. Suriyada məğlubiyyət, "Hizbullah"ın zəifləməsi və iqtisadi sanksiyaların təzyiqi Tehranın zəifliyini daha da artırıb. Belə bir vəziyyətdə, müstəqil xarici siyasəti ilə seçilən Azərbaycan daxili narazılıqları yayındırmaq üçün uyğun hədəfə çevrilib.

İqtisadi böhran, etirazlar və beynəlxalq sanksiyalar İranı daxili parçalanma təhlükəsi ilə üz-üzə qoyub. Azərbaycan əleyhinə ritorika əhalinin diqqətini real problemlərdən yayındırmaq üçün bir vasitəyə çevrilib. Bu çərçivədə, Ərdəbildə çıxış edən molla Əmuli kimi dini liderlərin təxribat xarakterli bəyanatları təkcə ideoloji deyil, həm də strateji hücumun bir hissəsidir.

Molla Əmuli: nifrətin səsi

Ərdəbildəki son təxribatlar və molla Əmuli tərəfindən edilən bəyanatlar gərginliyin yeni mərhələsini başlatdı. Onun Azərbaycan haqqında təhqiredici sözləri Tehranın ümumi kampaniyasının bir hissəsinə çevrildi.

Rəsmi Bakı təxribatçı Əmuliyə qarşı açıq şəkildə etiraz etdi, onun dərhal vəzifədən uzaqlaşdırılmasını və İrandan rəsmi üzr istənilməsini tələb etdi. Bu addım Tehrana aydın mesaj göndərdi: Azərbaycan belə çıxışları qəbul etməyəcək və hər hansı gələcək əməkdaşlıq təhlükə altında qala bilər.

Azərbaycan istənilən çağırışlara hazır olduğunu nümayiş etdirir. Bakı Türkiyə ilə strateji tərəfdaşlıq və bölgədə artan nüfuzuna arxalanaraq öz siyasətində əminlik nümayiş etdirir. Azərbaycanın əsas mesajları belədir:

Tehran cavab verməlidir:

Səfirliyə hücumun təşkilatçıları məsuliyyətə cəlb edilməlidir. İran təxribatlarına görə rəsmi şəkildə üzr istəməlidir.

Azərbaycan şərtləri diktə edir:

Bakı İranın öz siyasətini diktə etməsinə icazə verməyəcək. Türkiyə və İsraillə iqtisadi və hərbi ittifaqların gücləndirilməsi Azərbaycanın müstəqilliyini bir daha vurğulayır.

İnformasiya savaşında üstünlük:

Azərbaycan İranın təbliğat hücumlarına fəal şəkildə cavab verir və beynəlxalq arenada müsbət imic formalaşdırır.

... İran və Azərbaycan arasındakı münasibətlər dərin böhran vəziyyətindədir. Tehran vəziyyəti nəzarətdə saxlamağa çalışsa da, Bakının artan gücü ilə üzləşir. Azərbaycan isə bölgədə lider mövqeyini əminliklə qoruyur.

Bu münaqişə artıq diplomatik mübahisələr çərçivəsindən çıxıb. Bu, Cənubi Qafqazın təsiri, kimliyi və gələcəyi uğrunda mübarizədir. Azərbaycan öz maraqlarını qorumağa hazır olduğunu sübut edib.

Gələcək hadisələr göstərəcək ki, İran öz yanaşmasını dəyişə biləcək, yoxsa geosiyasi mübarizədə mövqeyini itirməyə davam edəcək.