Son.az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

üasir qlobal iqtisadiyyat çoxqütblülük tendensiyalarının artmasını və qüvvələr balansının dəyişməsini əks etdirən mühüm transformasiya dövrünə qədəm qoyub. Qərbin dominant rolunun tədricən zəiflədiyi və Şərq və Qlobal Cənub ölkələrinin təsirinin artdığı şəraitdə, ənənəvi beynəlxalq institutlar yeni çağırışlarla üzləşir. Bu dinamikada əsas rollardan biri Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) və Dünya Bankına məxsusdur. Lakin bu institutlar artıq dəyişən dünyanın tələblərinə tam cavab verə bilmir. Bunun əksinə olaraq, BRİCS və genişlənmiş BRİCS+ formatı yeni bir dünya nizamını yaratmağa yönəlmiş qlobal iqtisadi əməkdaşlığın alternativ modelini təklif edir.

Qlobal maliyyə institutlarının transformasiyası: keçmişdən günümüzə

İkinci Dünya Müharibəsindən sonra dünya iqtisadiyyatını bərpa etmək üçün yaradılan BVF və Dünya Bankı məhv olmuş iqtisadiyyatlara dəstək vermək və beynəlxalq yardımları əlaqələndirməkdə əsas rol oynayırdılar. Lakin zaman keçdikcə, bu institutların funksiyaları yeni çağırışlara uyğun olaraq dəyişdi. ABŞ-ın və onun qərbli müttəfiqlərinin rəhbərliyi altında qurulan bu institutlar hazırda böhranla üz-üzədir: dünya artıq XX əsrin ortalarında qüvvədə olan qaydalarla yaşamır.

Artan iqtisadi parçalanma və inkişaf etməkdə olan ölkələrin BVF və Dünya Bankının idarə edilməsində Qərbin dominant roluna artan narazılığı fonunda, bu institutlar radikal islahatlara ehtiyac duyur. Ekoloji məsələlər, dayanıqlı inkişaf və suveren borc böhranları onların gündəliyində mərkəzi yerdədir, lakin bu çağırışlar qlobal maliyyə arxitekturasını yenidən düşünməyin zəruriliyini bir daha vurğulayır.

BRİCS+ və çoxqütblü Dünya: Qərbə çağırış

2024-cü ildə Kazanda keçirilən BRİCS sammiti çoxqütblülük dövrünün başlanğıcının simvoluna çevrildi. Son 15 il ərzində BRİCS iqtisadi və siyasi əməkdaşlıq üçün bir platforma yaradıb, lakin onun yaxın vaxtlarda BRİCS+ formatına genişlənməsi yeni mərhələnin başlanğıcını işarə edir. Misir, Efiopiya, İran, Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri kimi ölkələrin daxil edilməsi inkişaf etməkdə olan dövlətlərin Qərbin iqtisadi və siyasi institutlarına alternativ yaratmaq arzusunu nümayiş etdirir.

Təxminən dünya əhalisinin 45%-ni əhatə edən və qlobal ÜDM-in 35%-ə qədərini istehsal edən blokun formalaşması, qlobal ÜDM-in təxminən 30%-ni idarə edən, lakin dünya əhalisinin cəmi 10%-ni təmsil edən "Böyük Yeddiliyin" dominantlığına birbaşa çağırışdır. Qlobal Cənub ölkələri beynəlxalq institutlarda təmsilçiliklərini genişləndirməyə can atırlar, bu da yeni təsir mərkəzlərinin yaranması prosesini sürətləndirir.

BRİCS-in daxili ziddiyyətləri: konsensusa yol, yoxsa bölünmə?

BRİCS+ blokunun genişlənməsi ilə bağlı aşkar uğurlara baxmayaraq, təşkilat ciddi daxili problemlərlə üzləşir. Təşkilat üçün əsas çağırışlardan biri üzv dövlətlər arasında birliyin olmamasıdır. İqtisadi prioritetlərdə və siyasi məqsədlərdəki fərqlər, xüsusilə Çin və Rusiya bir tərəfdə, Hindistan və Braziliya isə digər tərəfdə olmaqla, əsas məsələlər üzrə konsensus əldə etməyi çətinləşdirir.

Bu fikir ayrılıqları vahid valyutanın yaradılması məsələsində özünü göstərir. Həmin valyuta ABŞ dollarından asılılığı azaltmaq məqsədi daşıyır, eyni zamanda, blok daxilində ticarət müzakirələri çərçivəsində də bu fərqlər üzə çıxır. Blok daxilindəki iqtisadi əlaqələrin parçalanmış qalması, BRİCS-in qlobal səhnədəki imkanlarını məhdudlaşdırır.

Maliyyə infrastrukturu və iqtisadi suverenlik uğrunda mübarizə

BRİCS-in strateji hədəflərindən biri də qərb sistemlərindən asılılığı azalda biləcək müstəqil maliyyə infrastrukturunun yaradılmasıdır. Qərbin Rusiyaya və Çinə qarşı tətbiq etdiyi sanksiyalar bu ölkələri alternativ maliyyə mexanizmlərinin işlənib hazırlanması üzrə birgə səylərini artırmağa vadar edib. Əsas təşəbbüslərdən biri, Rusiyanın Ukrayna müharibəsindən sonra ayrıldığı Amerika SWIFT sistemini əvəz edə biləcək bir ödəniş sisteminin yaradılmasıdır.

Digər mühüm təşəbbüs isə təbii resursların ticarəti üçün platformanın yaradılmasıdır. Bu, blokun qərb bazarlarından asılılığını azaltmağa yönəlmiş bir addımdır. Bu, həmçinin Rusiyanın və Çinin təbii resurslarından istifadə edərək dünya arenasında öz mövqelərini möhkəmləndirmək istəyini əks etdirir.

BRİCS+ blokunun genişlənməsi və güclənməsi, daxili ziddiyyətlərə baxmayaraq, çoxqütblü dünyanın formalaşmasının labüdlüyünü vurğulayır. Qlobal Cənub ölkələrinin qlobal arenada getdikcə daha əhəmiyyətli rol oynadığı bir dünyada, BRİCS yeni təsir mərkəzlərinin yaranmasına şərait yaradır və mövcud dünya nizamının yenidən nəzərdən keçirilməsinə və daha balanslaşdırılmış və ədalətli bir qlobal sistemə keçidə zəmin yaradır.

Qlobal blokların kəsişmə nöqtəsində

Müasir dünya yeni bir reallığa doğru irəliləyir. Bu reallıqda iki böyük iqtisadi qüvvə - bir tərəfdən ABŞ və onun qərbli müttəfiqləri, digər tərəfdən isə BRİCS+ ölkələri - qlobal təsir uğrunda əsas rəqiblər kimi çıxış edirlər. Bununla belə, bu iki qüvvənin arasında bir çox ölkə mövcuddur ki, onlar balansı qorumağa və hər iki blokla əməkdaşlıq etməyə çalışır, bu da beynəlxalq siyasətdə mürəkkəb və ziddiyyətli dinamika yaradır.

Bu ikimənalılıq bir tərəfdən BRİCS+ üçün inkişafın katalizatoruna çevrilə bilər, digər tərəfdən isə blok daxilində siyasi koordinasiya üçün ciddi bir çağırışdır. Əvvəlcə iqtisadi alyans kimi yaradılan BRİCS bu gün öz üzvləri arasında siyasi və strateji fərqləri həll etmək məcburiyyətindədir. Məsələ ondadır ki, bu qrup Qərb institutlarına əsl rəqib ola biləcəkmi, yoxsa daxili ziddiyyətlər onun potensialını məhdudlaşdıracaq? Çin Xalq Respublikasının sədri Si Cinpinin qeyd etdiyi kimi, BRİCS üçün əsas çağırış toplanmış təcrübədən istifadə edərək əməkdaşlığın yeni üfüqlərinə çıxmaqdır.

Qaçılmazlıq və çağırışlar arasında

BRİCS-in genişlənməsi, Yaxın Şərqdən Latın Amerikasına qədər ölkələri əhatə etməklə, qlobal dəyişikliklərin yalnız məntiqi deyil, qaçılmaz nəticəsi oldu. Bu genişlənmə ilə blok dünya əhalisinin demək olar ki, yarısını əhatə edərək beynəlxalq arenada daha da əhəmiyyətli bir oyunçuya çevrildi. BRİCS artıq sadəcə inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatların ittifaqı kimi deyil, qlobal iqtisadiyyat və siyasətdə Qlobal Cənubun maraqlarını ifadə edən güclü bir dəyişiklik qüvvəsi kimi qəbul olunur.

Qlobal münasibətlərdəki yeni dinamika BRİCS-i inkişaf etməkdə olan bazarların əsas lideri mövqeyinə gətirir. Bu bazarlar, ümumi iqtisadi çağırışlarla birləşərək ənənəvi maliyyə mərkəzlərindən asılılığı zəiflətməyə çalışır. Bu gün blok inkişaf etməkdə olan ölkələrə investisiyalar, yeni bazarlar və texnologiyalar kimi mühüm resurslara çıxış imkanı verir. Bu, xüsusilə qərb iqtisadiyyatlarının artan təzyiqləri fonunda böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, genişlənmiş BRİCS-in ÜDM-i (alıcılıq qabiliyyəti paritetinə görə ölçüldükdə) artıq "Böyük Yeddilik" ölkələrinin ÜDM-dən üstündür. Bu, blokun iqtisadi gücünü vurğulamaqla yanaşı, onun qlobal artımın əsas sürücülərindən birinə çevrilmək potensialını da göstərir. BRİCS-in strategiyasının vacib aspekti dayanıqlı inkişafa verdiyi önəmdir ki, bu da uzunmüddətli tərəfdaşlıqlar və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq axtarışında olan ölkələr üçün bloku cəlbedici edir.

Qlobal blokun yeni siması

BRİCS+ blokunun təsirinin artmasına töhfə verən əsas amillərdən biri onun açıq və inklüziv olmasıdır. Dünyanın müxtəlif regionlarından yeni üzvlərin cəlb edilməsi inkişaf etməkdə olan ölkələrin bloka təkcə iqtisadi fayda deyil, həm də beynəlxalq arenada öz mövqelərini gücləndirmək və qərb maliyyə strukturlarından asılılığı azaltmaq imkanı kimi baxdıqlarını göstərir. Bu genişlənmə bloku gücləndirməklə yanaşı, onun çoxşaxəli əməkdaşlığa hazır olduğunu nümayiş etdirir.

Qlobal Cənub ölkələrinin bir çoxu, sorğulara əsasən, BRİCS-ə qoşulmaq imkanını müsbət qiymətləndirir. Bu, blokun ticarətin inkişafı, investisiyaların cəlb edilməsi və siyasi təsirin gücləndirilməsi üçün real perspektivlər təklif etməsi ilə bağlıdır. Ən vacib məqam odur ki, BRİCS sadəcə alternativ kimi çıxış etmir, o, inkişaf etməkdə olan bazar ölkələrinə yeni inkişaf imkanları təqdim etməklə beynəlxalq mənzərəni həqiqətən dəyişə biləcək tam funksional mexanizmdir.

Qlobal siyasi və iqtisadi qeyri-sabitlik şəraitində BRİCS Qlobal Cənub ölkələri üçün ənənəvi maliyyə mərkəzlərindən asılılığa son qoymağa çalışan əsas mexanizmə çevrilir. O, cəhdləri birləşdirmək və çağırışlara qarşı durmaq üçün platforma kimi göstərir ki, çoxqütblülük sadəcə bir trend deyil, yeni dünya nizamının reallığıdır. BRİCS+, güclü bir dəyişiklik mühərriki olaraq, dünya sisteminin kənarında qalmış ölkələrin maraqlarını təmsil etməklə beynəlxalq institutların gələcəyini formalaşdırmağa davam edəcək.

İnnovasiyaların flaqmanı və çoxqütblü dünyada siyasi güc

BRİCS-in ən mühüm nailiyyətlərindən biri süni intellekt, biotexnologiyalar və yaşıl texnologiyalar kimi qabaqcıl sahələrdə əməkdaşlıq platformalarının yaradılmasıdır. Şanxayda mənzillənən Yeni İnkişaf Bankı (YİB) bu prosesdə əsas rol oynayır. YİB üzv dövlətlərə kritik maliyyə dəstəyi göstərir, genişmiqyaslı infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsinə və iqtisadi sabitliyin gücləndirilməsinə kömək edir. Bu, xüsusilə Qlobal Cənub ölkələri üçün çox vacibdir, çünki onlar qərb maliyyə resurslarına və investisiyalarına çıxışda məhdudiyyətlərlə üzləşirlər.

Xüsusi diqqət süni intellekt sahəsində əməkdaşlıq üçün BRİCS-in Çin İnkişaf və Əməkdaşlıq Mərkəzi kimi innovativ elmi və texnoloji təşəbbüslərə yönəldilir. Bu layihələr BRİCS-in strateji yanaşmasını nümayiş etdirir ki, bu yanaşma sırf iqtisadi əməkdaşlıqdan kənara çıxır və gələcəyin texnoloji qaydalarında liderlik etməyə can atır. Bu addımlar BRİCS-in qlobal arenada aparıcı oyunçu olmaq, innovasiyaları təbliğ etmək və üzv dövlətlər arasında dayanıqlı inkişafı dəstəkləmək niyyətini açıq şəkildə göstərir.

BRİCS-in siyasi gücü

İqtisadi uğurlarla yanaşı, BRİCS çoxqütblülük və ədalətli qlobal qaydaların təbliği ilə siyasi güc kimi də mövqeyini gücləndirir. Qərb ittifaqları tez-tez siyasi və ya ideoloji əlaqələr əsasında qurulduğu halda, BRİCS bərabərhüquqlu əməkdaşlıq və inklüzivlik prinsiplərinə əsaslanır. Blok, müxtəlif siyasi sistemlərə və iqtisadi modellərə malik ölkələri özündə birləşdirir ki, bu da onu müasir dövrün müxtəlif çağırışlarına qarşı çevik və uyğunlaşa bilən edir.

BRİCS-in xarici siyasətinin əsas aspektlərindən biri təzyiq göstərməkdən və qərarların zorla qəbul etdirilməsindən imtina etməsidir. Blok çoxşaxəli dialoqu fəal şəkildə təşviq edir ki, bu da onu ənənəvi qlobal güc mərkəzlərinin birtərəfli təzyiqindən qaçmağa çalışan ölkələr üçün cəlbedici edir. Neytrallıq və açıqlıq siyasəti BRİCS-ə təsir dairəsini genişləndirməyə və qərb institutlarından asılılığa son qoymaq istəyən daha çox inkişaf etməkdə olan ölkələri cəlb etməyə imkan verir.

BRİCS - qlobal çoxqütblülüyün yeni mərhələsi

BRİCS-in genişlənməsi qlobal iqtisadiyyatın və beynəlxalq münasibətlərin inkişafında yeni mərhələnin başlanğıcını simvolizə edir. Qlobal arenada artan qeyri-müəyyənlik şəraitində bu ittifaq Qlobal Cənub ölkələrinin əməkdaşlığı üçün vacib platformaya çevrilmək gücündə olduğunu nümayiş etdirir. BRİCS yalnız iqtisadi blok kimi mövqeyini gücləndirmir, eyni zamanda qlobal arenada çoxqütblülük və ədalət prinsiplərinin müdafiəçisi kimi çıxış edir.

Kazan sammiti BRİCS-in beynəlxalq münasibətlərdə əsas oyunçu kimi möhkəmlənməsi üçün təməlqoyucu bir tarixi məqam ola bilər. Qlobal Cənubun lideri və inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatların maraqlarının müdafiəçisi kimi onun rolu getdikcə artır və blok qlobal inkişaf və sabitlikdə mühüm amil olaraq çıxış edir.