Sahib olduğumuz ən vacib şeylərdən biri, şübhəsiz ki, vaxtdır! Bəziləri vaxtı ən yaxşı şəkildə istifadə edərkən, bəziləri isə vaxtın azlığından şikayətlənir. Demək olar ki, hər şeyi zamana uyğun planlaşdırırıq. Əslində, bizim malik olduğumuz zaman anlayışı deyil, onu necə təşkil etdiyimizdir. Bəs niyə bir gün 24 saat, bir saat isə 60 dəqiqə olaraq təyin olunur, başqa heç bir rəqəm yox? Bu təsadüfdür, yoxsa bu rəqəmlər nəyisə ifadə edir?

Son.az lent.az-a istinadən bildirir ki, bir günün 24 saat, bir saatın isə 60 dəqiqə olmasının səbəbi misirlilərin və babillilərin günü necə böldükləri ilə bağlıdır. Barmaqları ilə saymağı asanlaşdırmaq üçün müvafiq olaraq 12 və 60 əsaslı sistemdən istifadə etdilər.

24 saat, 12 saat davam edən gün və 12 saat davam edən gecəyə bölünür. 1 saata hər biri 60 saniyədən 60 dəqiqə daxildir. Sonra hər saniyə 1000 millisaniyəyə bölünür. İndi bu, bir gün ayrılmaq üçün olduqca qəribə bir yol kimi görünür. Təəccüblü deyil ki, uşaqlar vaxtı necə təyin etməyi öyrənməkdə çətinlik çəkirlər! Ancaq dünyada hər şeydə olduğu kimi, bunun da bir izahı var.

Sivilizasiyanın vaxtında təsiri

Müasir dünyada tez-tez onluq say sistemindən istifadə edirik. Çünki bu, barmaqlarımızla saymağımızı asanlaşdırır.

O dövrdə insanlar təbiətin möcüzələrini araşdırmağa davam etdikcə və saysız-hesabsız suallara cavab tapdıqca bir çox başqa ədədi sistemlər də geniş şəkildə istifadə olunurdu. Günü ilk dəfə kiçik hissələrə bölən misirlilər və babillilər on ikinci (əsas 12) və altmışıncı (əsas 60) say sistemlərindən istifadə edirdilər.

Bu, aydın şəkildə sual doğurur: niyə 12 və 60? Səbəb sadədir, amma sizi təəccübləndirə bilər.

T formalı çubuq

Niyə 24 saat?

Bunu addım-addım anlamağa çalışaq. 24 saatlıq gün anlayışı qədim misirlilərdən gəlir. Kölgə saatları kimi cihazlarla günü 10 saata böldülər və sonra hər ucuna bir saat əlavə etdilər (biri alaqaranlıq üçün, digəri isə günün sonunda). Daha sonra misirlilər günəşin doğuşu ilə qürubun batması arasındakı vaxtı 12 hissəyə bölmək üçün kalibrlənmiş T şəkilli çubuq hazırladılar. Bu T şəkilli alət Günəşin səmadakı mövqeyinə əsaslanıb 12 seqmentdən birinə kölgə salaraq vaxtı göstərməli idi.

Halbuki bu sistem Günəşlə gün ərzində yaxşı işləyirdi. Günəş işığının olmaması gecə vaxtı təyin etməyi çox çətinləşdirirdi. Onların bu problemlə necə mübarizə apardıqlarını öyrənmək olduqca maraqlıdır.

Ulduzlardan istifadə edərək vaxtın təyin edilməsi

Qədim misirlilər gecə vaxtını hesablamaq üçün ulduzlardan istifadə edirdilər. Onlar bunu "dekanlar" adlı 36 xüsusi ulduzdan ibarət qrupa çox diqqət yetirməklə ediblər. Bu ulduzlar səmada bir naxışda yüksəlir və saatları izləmək üçün istifadə olunurdu. Bununla belə, bu 36 ulduzdan yalnız 12-si müəyyən bir zamanda görünürdü. Hansı ulduzların görünməsi fəsillərə və təqvim ilinə görə dəyişirdi.

Misirlilər ulduzlardan düzgün istifadə edərək vaxtı izləmək üçün ulduz təqvimləri adlanan xüsusi cədvəllər hazırlayırdılar. Bu cədvəllərdə hər dekan üçün 36 sütun və gecə boyu hesablana bilən hər saat üçün 12 sətir var idi.

Nəhayət, bu vaxtın hesablanması hər biri 12 saatlıq gün və gecə ilə standartlaşdırıldı. Bununla belə, bu sistem yalnız gecə-gündüz bərabərliklərində, Günəşin birbaşa ekvatorun üstündə olduğu, gecə ilə gündüzün bərabər uzunluqlara bölündüyü zaman işləyirdi. Digər vaxtlarda bir saatın uzunluğu dəyişir. Məsələn, yayda gündüz saatları daha uzun, qışda isə qısa olacaq.

Lakin o vaxtlar saatların sabit uzunluğu yox idi. O zamanlar kainat, varlıq, ulduzlar və qalaktikalar suallarına cavab tapmağa çalışan yunan astronomları hakim olan üsulla hesablamaqda çətinlik çəkirdilər. Daha sonra yunan riyaziyyatçısı Hipparx bir günü 24 bərabər saata bölməyi təklif edərək günümüzə "Equinoctial saatlar" verdi. O zaman da uzun müddət adi insanlar mövsümi dəyişən saatlardan istifadə etməyə davam edirdilər. Avropada mexaniki saatlar istifadəyə verilən 14-cü əsrə qədər xalq bu saatlardan istifadə edib.

Niyə 60 dəqiqə və 60 saniyə?

24 saatı bərabər bölməklə həyatı asanlaşdırmağa kömək edən yunan astronomları astronomik hesablamalar üçün Babil sexagesimal (əsas 60) sistemini izlədilər. Buna görə də, rahatlıq üçün bir saatı 60 dəqiqəyə və hər dəqiqəni 60 saniyəyə böldülər. Babillilərin nə üçün əsas 60 sistemindən istifadə etdikləri bilinmir, lakin bunun səbəbi ola bilər ki, 60 kəsr hesablamaları üçün xüsusi bir rəqəm idi. İlk altı sayma rəqəminə və 10,12,15, 20 və 30-a bölünən ən kiçik ədəddir. Biz əslində bu fikri babillilərdən təkcə vaxtı hesablamaq üçün deyil, həm də həndəsə dərəcələrini hesablamaq üçün götürmüşük. Buna görə də dairə 10 və ya 100 kimi daha intuitiv görünə bilən rəqəm əvəzinə 360 dərəcədir.

Vaxtın saatlar, dəqiqələr və saniyələrlə ölçülməsi çox məqsədlər üçün kifayətdir. Bununla belə, rabitə texnologiyasındakı irəliləyişlər daha dəqiq vaxt ölçmələrini tələb etdi. Bir çox hesablamalardan ötrü onluq say sistemi ilə artıq tanış olduğumuz üçün, daha dəqiqlik üçün saniyəni millisaniyə kimi tanınan 1000 hissəyə bölmək məntiqli idi.

Bundan əlavə, telekommunikasiya, maliyyə və mühəndislik sahəsində irəliləyişlərlə, daha dəqiq vaxt ölçmələrinə ehtiyac var. Nəticədə, biz indi GPS, yüksək tezlikli ticarət və sinxronizator kompüter şəbəkələri kimi zamana həssas tətbiqlərdə mikrosaniyələr və nanosaniyələr kimi daha incə zaman vahidlərindən istifadə edirik.

Bu, bir çoxlarınıza maraqlı görünə bilər. Əcdadlarımızın nəfis ideyaları min illər keçsə də gündəlik həyatımızı idarə etməkdə davam edir.