Qarşıdurmanın mərkəzində sadəcə keşişlər yox, bütün ermənilərin katolikosu II Qaregin dayanır. Bu münaqişə artıq simvolik müstəvini tərk edib və taktiki səviyyəyə keçib: söhbət yalnız institutlar arasında mübahisədən getmir, bu, erməni hakimiyyətinin dərin transformasiyasıdır və prosesdə Paşinyan müxalifətin konsolidasiyası üçün mümkün olan bütün kanalları sıradan çıxarır.

İndisə növbə kilsəyə çatıb.

Tarixən Ermənistan Apostol Kilsəsi sadəcə dini qurum olmayıb, erməni kimliyinin daşıyıcı sütunu hesab olunub. Katolikos ermənilərin mənəvi lideri kimi zahirən də olsa, siyasi qarşıdurmalardan kənarda dayanmağa çalışıb, amma istər Qarabağla bağlı münaqişələrdə, istərsə də daxili siyasi böhran dövrlərində o, mütləq şəkildə proseslərə cəlb olunub.

Xüsusilə də 2020-ci il müharibəsindən sonra erməni cəmiyyəti çoxsaylı suallara cavablar axtararkən və kilsə son mənəvi müqavimət məntəqəsi olmağa çalışarkən bu, daha qabarıq göründü. Nikol Paşinyan bunu başa düşür. Onun məqsədi katolikosun nüfuzunu sarsıtmaqla kifayətlənmir - Paşinyan kilsəni siyasi subyektə çevirmək istəyir ki, ona qarşı atılan addımlar daha sonra siyasi zərbə kimi yox, dövlətin daxili siyasətə kənar müdaxilədən müdafiəsi kimi təqdim edilsin.

Bu, açıq şəkildə makiavellist yanaşmadır: məbədə hücum etmək istəyirsənsə, onu əvvəlcə rəqibin qərargahına çevir.

Xatırlayaq: 2021-ci ilin fevral ayının sonu Paşinyan üçün hakimiyyətdə qalmaq baxımından əsl sınaq oldu. Ordunun Baş Qərargahı, kilsə, prezident və siyasi partiyalar onun istefasını tələb edirdi. Amma klassik erməni siyasi böhranlarından fərqli olaraq, burada elit təbəqələr bir-birini əvəz etmədi, Paşinyan bu dəfə Rubikonu keçdi: yalnız mövqeyini qoruyub saxlamadı, eyni zamanda elitaları planlı şəkildə neytrallaşdırmağa başladı.

2021-ci ilin yayındakı növbədənkənar seçkilərdə qələbə ona legitimlikdən çox, revanş üçün mandat verdi. Bu zamandan etibarən prezident formal fiqura çevrildi, ordu subyektivliyini itirdi, müxalifət isə gündəmini. Yeganə qalan güc kilsə idi. Paşinyan ümid edir ki, 2026-cı il seçkilərinə qədər bu son qalaya da son qoyulacaq.

Ermənistan siyasəti hazırda mövqe müharibəsi mərhələsinə keçib. Hakimiyyət artıq qəfil partlayışlardan deyil, uzunmüddətli müqavimətdən qorxur. Bu baxımdan Gümrü və Parakarda keçirilən yerli seçkilər xüsusilə həssas oldu: hakimiyyət uduzdu. Gümrü müxalifətin yeni uğur modelinə çevrildi: parçalanmış qüvvələr seçkidən sonra birləşərək mer postunu Paşinyanın namizədinə vermədilər.

Parakarda isə ənənəvi müxalifət strukturlarına bağlı olmayan, yerli miqyasda karizmatik bir lider qələbə qazandı - bu, xüsusilə təhlükəlidir, çünki belə liderlər idarəolunmazdır. Hazırda bu iki model İrəvanda proyeksiya olunur. Moskva da bu vəziyyəti müşahidə edir və 2026-cı il üçün hansı modelin miqyaslana biləcəyini anlamağa çalışır. Paşinyan isə təşəbbüsü əldən verməmək üçün eyni anda bir neçə paralel basqı xətti işə salıb: keçmiş prezidentlərə məhkəmə çağırışları, parlamentdə ritorikanın sərtləşdirilməsi, kadr təmizləmələri və nəhayət - kilsəyə qarşı zərbə.

Katolikos II Qaregin bir çox erməni üçün hələ də hakimiyyətə tabe olmayan son mənəvi nüfuz sahibi sayılır. Məhz buna görə də o, ideal hədəfə çevrilib. Ruhani şəxslərə qarşı irəli sürülən ittihamlar, ictimai ifşalar, korrupsiya və "siyasi oyunbazlıq" haqqında eyhamlar baş nazirin emosional reaksiyası deyil, müxalifətin nüfuz mənbəyini sıradan çıxarmaq üçün planlı kampaniyanın tərkib hissəsidir.

Məntiq sadədir: katolikosu Paşinyanın növbəti "rəqibi"nə çevirmək və onu siyasi prosesin adi iştirakçısına endirmək. Beləliklə, kilsədən gələn hər hansı tənqidi fikir artıq millətin səsi yox, sıravi "opponentin bəyanatı" kimi qəbul ediləcək.

Polis rəisinin istefası isə sistemin daxili yenidənqurmasının simvolik nöqtəsi oldu. Bu şəxs "köhnə qvardiya"ya məxsus olan son təhlükəsizlik struktur nümayəndəsi idi.

Daxili işlər nazirliyinə islahatçı qadının gətirilməsi və nazirliyin rəhbərliyində QHT keçmişi olan şəxsin yerləşdirilməsindən sonra yalnız polis rəisi qalmışdı ki, bu da sistemdə hələ də tam inteqrasiya olunmamış bir mərkəz idi. İndi o da aradan götürülüb. Söhbət yalnız sadiqlikdən getmir, həm də güc tətbiqinə hazırlıqdan gedir. Kütləvi etirazlar zamanı əsas funksiyanı yerinə yetirən "qırmızı beretlər" adlanan xüsusi polis bölməsi bu prosesdə həlledici rol oynayır. Bu struktur yeni, sistem üçün qeyri-adi rəhbərlərə tabe olacaqmı? Bu sualın cavabı çox güman ki, artıq növbəti polis rəisinin seçimi ilə müəyyənləşdirilib.

Əslində Ermənistanda baş verən hadisələr baş nazir Nikol Paşinyanın fəaliyyətində sistemli bir tendensiyanı üzə çıxarır. Kilsə ilə qarşıdurma, parlamentdə ritorikanın sərtləşdirilməsi, güc strukturlarının yenilənməsi, keçmiş prezidentlərə və müxalifət partiyalarına qarşı məhkəmə təzyiqləri - bütün bunlar idarə olunan eskalasiya strategiyasına uyğundur. Əsas məqsəd - 2026-cı ildə keçiriləcək parlament seçkilərindən bir il əvvəl genişmiqyaslı narazılığı qızışdırmaq və müxalifəti o kritik məqamda mobilizasiya resurslarından məhrum etməkdir.

2025-ci ilin fevral ayından başlayaraq Paşinyanın addımları açıq şəkildə qabaqlayıcı qarşıdurma xarakteri daşımağa başladı. Mart-aprel aylarında sabiq prezidentlər Robert Koçaryan və Serj Sərkisyanın məhkəməyə çağırılmaları kəskin şəkildə artdı. May ayında isə baş nazir katolikos II Qareginə və bütövlükdə Ermənistan Apostol Kilsəsinə qarşı görünməmiş dərəcədə sərt ifadələrlə çıxış edərək ruhaniləri "fitnə və siyasi intriqada" ittiham etdi. Paralel olaraq güc strukturlarında islahatlar aparıldı: polis rəisinin istefası, DİN-də səlahiyyət bölgüsünün dəyişdirilməsi və mülki keçmişi olan, hökumətə sadiq idarəçilərin irəli çəkilməsi bu prosesin tərkib hissəsi oldu.

Bu addımlar təkbaşına küçə etirazlarından tutmuş media kampaniyalarına qədər reaksiya doğura bilərdi. Lakin əsas məqam ondan ibarətdir ki, bu reaksiya Paşinyan tərəfindən təkcə nəzərə alınmayıb, ehtimal ki, məqsədli şəkildə təşviq olunur. Ermənistan üzrə uzun illər müşahidələr aparmış sosioloq və politoloqların (məsələn, USC-nin Ermənistan Tədqiqatları İnstitutu və Caucasus Research Resource Centers) fikrincə, ölkədə etiraz aksiyalarının pik nöqtəsi məhz yaz aylarına - mart-may dövrünə təsadüf edir. 2018-ci il "məxməri inqilabı", 2021-ci ilin fevralındakı post-müharibə etirazları və 2023-cü ildə Srpazan hərəkatının mitinqləri buna misaldır.

Bu dövrdə etiraz fəallığının artması bir neçə səbəblə bağlıdır: birincisi, hava şəraiti yaxşılaşır və regionlarda nəqliyyat əlçatanlığı artır; ikincisi, qışdan sonra siyasi fəallıq yüksəlir və büdcə mövsümü başlayır; üçüncüsü isə, Pasxa və milli bayramlar kimi simvolik və emosional yüklü tarixlər mitinq üçün təbii toplanma nöqtələrinə çevrilir.

Paşinyan, təcrübəli siyasi texnoloq kimi, bu dövriyyəni nəzərə alır və müxalifətin maksimal fəallığını seçkiyə bir il qalmış, yəni 2025-ci ilin yayına keçirməyə çalışır.

Bu, siyasi kontekstdə yeni deyil. Məsələn, Rusiyada 2021-ci ildə Dövlət Dumasına seçkilər ərəfəsində hakimiyyət Aleksey Navalnının həbsi ilə kütləvi etirazları qızışdırıb, sonra isə yatıraraq əsas müxalif resursları seçkiyə qədər tükətmişdi. Türkiyədə isə 2017-ci ildə prezident sisteminə keçid üzrə referendumdan öncə Ərdoğan Avropa ölkələri ilə siyasi qalmaqallar yaradaraq seçicilərini səfərbər etmişdi. Hər iki halda məntiq eyni idi: etiraz enerjisini pik həddə çatmazdan əvvəl "buxarını buraxmaq". Paşinyan da eyni yanaşmanı tətbiq edir.

Ermənistan Apostol Kilsəsini hədəfə almaq isə təsadüfi deyil. Birincisi, kilsə hələ də regionlarda yüksək ictimai etimada malikdir (CRRC Armenia-nın məlumatına görə, Vayoı Dzor bölgəsində kilsəyə müsbət münasibət 74%, Şirakda isə 67% təşkil edir. Müqayisə üçün, hökumətə etimad 38%-dən yuxarı deyil).

İkincisi, nüfuzunu itirmiş müxalifət partiyalarından fərqli olaraq kilsə sistemli siyasətə cəlb olunmayıb və mənəvi nüfuza malikdir. Katolikosla qarşıdurma yaratmaqla Paşinyan bir neçə məqsədə nail olur: kilsəni arbitrlik mövqeyindən çıxarıb küçə siyasətinə çəkir; onu neytral ictimaiyyətin gözündə "köhnə elitaların müttəfiqi" kimi təqdim edərək nüfuzunu zəiflədir; partiya strukturu olmayan, amma ictimai zəiflikləri olan "uyğun" müxalif qüvvə formalaşdırır.

Paşinyanın ritorikasında əvvəlki illərdə müşahidə olunan barışdırıcı tondan imtina edildiyi aydın görünür. İndi onun hədəfi müxalifəti "mərkəzçi müqavimət" obrazından çıxarmaq və ona "arxaik və əksinqilabi dəyərlərin daşıyıcısı" damğasını vurmaqdır. Aprel ayında parlamentdə çıxış edərkən Paşinyan açıq şəkildə bildirib: "44 günlük müharibədəki məğlubiyyəti bəraət qazandıranların, özlərini ruhani və ya ictimai xadim kimi qələmə verib geri qayıtmasına imkan verməyəcəyik. Ermənistan keçmişə qayıtmayacaq".

Bu bəyanat ideoloji baxımdan mühümdür: burada müxalifət geriyə çəkən düşərgə kimi təsvir olunur, hakimiyyət tərəfdarları isə inkişafın və gələcəyin daşıyıcısı kimi.

Belə yanaşma sayəsində, hətta etirazlar kütləvi olsa belə, onları "fundamentalist" və "anti-dövlətçi" hərəkat kimi təqdim etmək mümkündür. Etirazların ən fəal dövrü, adətən, emosional yüksəlişlə yanaşı, sonrakı tükənmə ilə müşayiət olunur. Mitinqlər həm zaman həm maliyyə, həm də logistik baxımdan resurs tələb edir. 2025-ci ilin yayında keçiriləcək genişmiqyaslı aksiyalar, 2026-cı ilin yazında ikinci dəfə mobilizasiya üçün daha çox resurs tələb edəcək. Əgər bu müddətdə müxalifət heç bir taktiki uğur qazanmasa və təzyiqlər davam etsə, o zaman seçkiyə dağınıq və demoralizə olmuş vəziyyətdə gedə bilər.

"Yerevan Analytical Group"un sosioloqu Aram Manukyan qeyd edir: "Ermənistanda heç bir etiraz hərəkatı 3-4 aydan artıq yüksək fəallıq səviyyəsini qoruyub saxlaya bilməz, əgər kənardan ciddi təkan və ya taktiki dəyişiklik olmazsa. Bu baxımdan, indi gündəmsiz və nəticəsiz etirazların təşviqi iştirakçılar arasında qaçılmaz məyusluğa gətirib çıxaracaq".

Beləliklə, Paşinyanın strategiyası nə spontan, nə də emosionaldır. Bu, müxalifətin uzunmüddətli kampaniyaya resursunun çatmayacağı fərziyyəsindən çıxış edir və buna görə də, narazılığı vaxtından əvvəl alışdırıb nəzarətə götürmək, ardınca isə onu neytrallaşdırmaq məqsədi daşıyır. Katolikos əleyhinə kampaniya bu ssenarinin yalnız bir hissəsidir və qısamüddətli idarə olunan qeyri-sabitlik hesabına uzunmüddətli sabitlik əldə etmək cəhdidir.

Taktikanın nə dərəcədə uğurlu olacağı isə müxalifətin bu təxribatlara uymaması, resurslarını qoruyub saxlaması və 2026-cı ilin yazını gözləyə bilməsindən asılı olacaq. Əks halda, Paşinyan cəmiyyətin parçalanmış vəziyyətində seçkilərə gedəcək, amma qarşısında real alternativ güc olmadan.

Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın Ermənistan Apostol Kilsəsinə qarşı sərt ritorikası ətrafında yaranmış qalmaqal təkcə ölkədaxili gərginliyin növbəti mərhələsi deyil, həm də onun xarici tərəfdaşlar qarşısında siyasi çəkisini qorumaq cəhdinin dolayı göstəricisidir.

Formal olaraq bu münaqişə cəmiyyətdə təsir uğrunda daxili mübarizə kimi təqdim edilsə də, kontekst daha genişdir - burada söhbət Paşinyanın Qərbin istədiyi formata uyğun olaraq Ermənistanı idarə olunan və sabit vəziyyətdə saxlaya biləcəyinə dair Avropa və ABŞ siyasi çevrələrində artan şübhələrdən gedir.

Ermənistanda əhalisinə görə ikinci böyük şəhər olan Gümrüdə keçirilmiş bələdiyyə seçkiləri hakim "Vətəndaş Müqaviləsi" partiyası üçün sadəcə texniki məğlubiyyət deyildi. Bu, hətta ciddi inzibati resursun mövcudluğunda belə, hakimiyyətin reytinqlə yanaşı səs konsolidasiyası mexanizmləri üzərində nəzarəti də itirdiyini göstərən mühüm siqnal oldu. Hakim partiyanın namizədi rəsmi olaraq ən çox səs toplasa da, müxalif qüvvələrin situativ alyansı nəticəsində mer postunu saxlaya bilmədi. Bu, 2021-ci ildən bəri Paşinyanın yerli səviyyədə ilk real siyasi məğlubiyyəti oldu və məhz bu hadisə Qərb ekspert və siyasi dairələrində onu yalnız islahatçı deyil, həm də xarici siyasət oriyentasiyalarının daşıyıcısı kimi yenidən dəyərləndirmək üçün katalizatora çevrildi.

Brüsseldə yerləşən "European Policy Centre" və "International Crisis Group"a yaxın mənbələrin məlumatlarına görə, Paşinyanın "dayanıqlılığı" mövzusu həm ekspert icmalarında, həm də Avropa Xarici Fəaliyyət Xidmətinin (EEAS) aparatçılar səviyyəsində aktiv şəkildə müzakirə olunur. Bir tərəfdən, Paşinyan hələ də Qərblə əməkdaşlığa meyilli siyasətçi kimi qəbul olunur, xüsusilə də 2023-2024-cü illərdə Avropa İttifaqı ilə imzalanmış bir sıra sazişlərdən sonra. Digər tərəfdən isə, son aylarda onun daxili vəziyyətə avtoritar üsullara əl atmadan nəzarət edə bilmə qabiliyyətinə dair şübhələr artmaqdadır. "Open Society Foundations - Armenia"nın analitik qeydlərinə əsasən, Ermənistan cəmiyyətində mərkəzi hakimiyyətə qarşı açıq narazılıq artır, eyni zamanda ənənəvi elitaların - kilsənin, "Qarabağ veteranları"nın və diasporadakı biznes qruplarının fəallığı yüksəlir.

Paşinyan üçün katolikos II Qaregin və Apostol Kilsəsinin rəhbərliyi sadəcə ruhani şəxslər deyil. Onun siyasi diskursunda kilsə tez-tez "köhnə rejimin qalıqları" kimi təqdim olunur, Robert Köçaryan və Serj Sarqsyanla yaxınlıq xüsusi təhlükə kimi şərh edilir. Burada Moskva ilə mümkün əlaqələr məsələsi də ayrıca aspekt kimi nəzərdən keçirilir. Katolikosatla Kreml arasında birbaşa koordinasiya faktları olmasa da, Paşinyan müntəzəm olaraq istənilən narazılıq təzahürünü "revançizm" və "xarici təsir"lə bağlayır. Hetq nəşrinin sızdırdığı məlumatlara görə, baş nazir 2025-ci ilin aprelində parlament fraksiyasının qapalı iclasında birbaşa belə demişdi: "köhnə elitaların qayıdışı xarici mərkəzin iştirakı olmadan mümkün deyil", və burada əsasən Rusiya nəzərdə tutulurdu.

Ermənistanda Apostol Kilsəsi ölkədə Paşinyanın siyasi və inzibati təsir sisteminə inteqrasiya olunmamış yeganə institut olaraq qalır. Prezident, ordu, polis, məhkəmələr, parlament - bütün bu strukturlar ya müxalif yönümlü kadrlardan təmizlənib, ya da icra hakimiyyətinə sadiqlik əsasında yenidən qurulub. Kilsə isə iki mühüm üstünlüyə malikdir: tarixi nüfuz və təşkilati infrastruktur. Əgər kütləvi narazılıq baş versə, kilsə, nüfuzdan düşmüş partiyalardan fərqli olaraq, bu narazılığı daha mənəvi və ictimai baxımdan qəbul edilə bilən formaya sala bilər. Bu da onu potensial etirazların yığılma nöqtəsinə və mənəvi müqavimətin platformasına çevirir.

Məhz bu səbəbdən Paşinyan katolikosla açıq qarşıdurmaya gedir, onu ifşa ritorikası ilə müşayiət edir və bəzi ruhanilərə qarşı cinayət işlərinin qaldırılmasına cəhd edir. Amma bu, sadəcə daxili "təmizləmə" aktı deyil - bu, həm də xarici auditoriyaa yönəlmiş siqnaldır. ABŞ və Aİ-nin timsalında Qərb tərəfdaşları 2020-ci il müharibəsindən sonra Ermənistana dəstək göstərməyə davam etsələr də, İrəvandakı sabitliyi Cənubi Qafqazda təsir zonalarının cənub cinahı üçün həlledici element kimi qəbul edirlər. İdarəolunmanın itirilməsi və ya "köhnə qüvvələrin" qeyri-proqnozlaşdırılan güclənməsi potensial olaraq Rusiyanın təsirinin qayıdışı kimi dəyərləndirilir.

Ona görə də Paşinyan mümkün qüvvə mərkəzlərini aradan qaldırmaq əzmini nümayiş etdirməklə vəziyyətə tam nəzarət etdiyi barədə narrativ formalaşdırır. Bu, Qərb aktorları qarşısında şərti "idarəolunanlıq verifikasiyası"ndan keçmək cəhdi kimi də başa düşülə bilər.

Paşinyanın problemi yalnız zəifləyən daxili mövqelərində deyil, həm də Qərbə hələ də "idarəolunan və funksional" tərəfdaş olduğunu sübut etmək zərurətindədir. Kilsə ilə qarşıdurma onun güc və təşəbbüs üzərində inhisarını göstərməyə yönəlmiş strategiyanın tərkib hissəsidir.

Fəqət uzunmüddətli perspektivdə bu yanaşma özü üçün dağıdıcı ola bilər. Cəmiyyətdə simvolik qisas, daimi qarşıdurma və qütbləşmədən bezginlik artır. Kilsə, bütün bu hücumlara baxmayaraq, bu böhrandan mənəvi lider və zərərçəkmiş obrazında çıxa bilər. Qərb isə getdikcə təkcə idarəolunmaya deyil, həm də legitimliyə maraq göstərir. Paşinyan üçün bu, ikiqat riskdir - həm Ermənistanda hakimiyyəti qorumaq, həm də Brüssel və Vaşinqtonun etimadını saxlamaq. Ola bilər ki, onun katolikos əleyhinə kampaniyası güc nümayişi deyil, zəifliyin etirafıdır.

Paşinyanın siyasəti yandırılmış torpaq siyasətidir. Baş nazir ilə katolikos arasındakı qarşıdurma nə əxlaq, nə iman, nə də institusional etika məsələsidir.

Baş verənlər seçki ili xoreoqrafiyasının bir hissəsidir. Paşinyan elə bir məntiqə əsaslanır ki, orada hər müstəqil güc mərkəzi ya sıradan çıxarılmalı, ya da hədəfə çevrilməlidir. O, sadəcə hakimiyyət vertikalı qurmur - o, öz ətrafında boşluq yaradır. Amma tarix göstərir: siyasi liderin ətrafı nə qədər sakitləşirsə, dağılmanın ilk güllə səsləri bir o qədər gur eşidilir. Sual artıq Paşinyanla katolikosun duelində kimin qalib gələcəyində deyil.

Sual budur - erməni cəmiyyətində hələ də xalqla seçki və hakimiyyət uğrunda mübarizə kontekstindən kənarda danışa bilən hansısa institut qalacaqmı?

Elçin Alıoğlu Trend