Məsələn, dövriyyədə olan dövlət qiymətli kağızlarının həcmi 8,027 milyard manat (təxminən 4,73 milyard dollar) təşkil edib. Bu göstərici 2018-ci illə müqayisədə 7,6 dəfə artım deməkdir. Fəqət eyni zamanda, korporativ buraxılışların payı uzun müddət aşağı səviyyədə qalıb və emitentlər sistemli maneələrlə üzləşiblər. Xüsusilə girov təminatı və investor çıxışı baxımından bu, ciddi problem idi. Korporativ istiqrazlara dövlət zəmanəti mexanizmi nominal dəyərin 60 faizinə qədər təminat nəzərdə tutur, çünki şirkət istiqrazlarının buraxılışı daha riskli hesab olunur.

Belə bir şəraitdə korporativ istiqrazlara dövlət zəmanəti mexanizminin tətbiqi təkcə texniki addım deyil, struktur dəyişimin başlanğıcı kimi qiymətləndirilə bilər. Bu, yeni maliyyələşmə kanalının yaradılması, bazar intizamının güclənməsi və borc alətlərinin dərinliyinin artması deməkdir.

Fond emitentin istiqraz sahibləri qarşısında öhdəliklərinin bir hissəsini təmin edən zəmanətçi funksiyasını daşıyır. Emitent şirkətin defoltu (yəni öhdəliyini yerinə yetirə bilməməsi) halında Fond istiqrazın nominal dəyərinin 60 faizinə qədər olan hissəni ödəyir. Bu, buraxılışın kredit keyfiyyətini artırır, investor üçün risk spredini azaldır və məhdud girov imkanlarına malik şirkətlərə istiqraz buraxmağa şərait yaradır.

Zəmanət səviyyəsi 60 faizlə məhdudlaşdırılıb. Bu, kompromis xarakteri daşıyır: bir tərəfdən investor riski azalır, digər tərəfdən isə təxminən 40 faiz riskin saxlanması investorun emitenti düzgün qiymətləndirməsinə, yəni "moral hazard"dan yayınmasına imkan verir. Əgər dövlət zəmanəti 100 faiz təşkil etsəydi, investor diqqətsiz davranar, emitentlər isə maliyyə intizamına daha səthi yanaşardılar. Qalan risk bazar intizamını qoruyur.

Mexanizmin tətbiqi qaydaları artıq təsdiqlənib və ilk emitentlərlə danışıqlar aparılır. Artıq zəmanət müqaviləsinin imzalandığı da bildirilir. 2024-cü ildə bu mexanizmin hələ layihə mərhələsində olduğu və Azərbaycan Mərkəzi Bankının 2022-ci ilin avqust-noyabr aylarında əsas prinsipləri təsdiqlədiyi qeyd edilirdi. Bu da konsepsiyadan icraya keçidi göstərir və islahatlara etimadı artırır.

Yeni mexanizmin əsas hədəfi qeyri-neft sektorunda fəaliyyət göstərən şirkətlərdir - aqrar sənaye, logistika, İT və emal sənayesi kimi sahələr. Məqsəd təkcə istiqraz buraxılışlarının sayını artırmaq deyil, həm də əlavə dəyər yaradan və iqtisadiyyatı xammaldan asılılıqdan azad edən subyektləri maliyyələşdirməkdir. Eyni zamanda, emitentlər Fonda təqdim edilən meyarlara - girov təminatı, maliyyə hesabatı, investisiya planı və s. - cavab verməlidirlər.

Bu mexanizmin əhəmiyyətini anlamaq üçün onu Azərbaycanın makroiqtisadi və struktur inkişaf kontekstində qiymətləndirmək vacibdir.

Azərbaycan iqtisadiyyatı hələ də neft-qaz sektorundan əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır və enerji qiymətlərinin dəyişkənliyinə həssasdır. Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankının (AYİB) 2025-2030-cu illəri əhatə edən strateji sənədinə görə, neft və qaz ixracının ümumi ixracdakı payı 90 faizi ötür və bu da iqtisadi şaxələndirmə üçün təzyiq yaradır.

Bu baxımdan, qeyri-neft sektorunda kapital bazarının və borc alətlərinin inkişafı dayanıqlı artım üçün zəruri şərtdir. İstiqraz zəmanəti mexanizmi bu strategiyanın tərkib hissəsinə çevrilir - uzunmüddətli maliyyə resurslarını ("long-term financing") qeyri-neft sektorundakı şirkətlər üçün əlçatan edir.

İndiyədək şirkətlərin əsas xarici maliyyələşmə mənbələri bank kreditləri və birbaşa investisiyalar olub. Lakin bank kreditləri həm həcminə, həm də dəyərinə görə məhdud olduğundan, korporativ istiqrazlar az istifadə edilən alət kimi qalırdı. "Bond market in Azerbaijan. Perspectives and future developments" adlı tədqiqatda vurğulanır ki, Azərbaycanın istiqraz bazarı ilkin inkişaf mərhələsindədir və institusional formalaşmaya ehtiyac duyur.

Dövlət qiymətli kağızları bazarı isə genişlənir: 2025-ci il avqustun 2-nə olan məlumata əsasən, dövriyyədəki dövlət istiqrazlarının həcmi 8,027 milyard manata çatıb. Bu, borc bazarının bazasını yaradır, amma korporativ istiqraz buraxılışlarının aktivləşməsilə bu bazarın dərinliyi əhəmiyyətli dərəcədə artacaq.

Müxtəlif mənbələrə görə, Azərbaycanın fond bazarının (səhmlər və istiqrazlar birlikdə) ÜDM-dəki payı 2024-cü ildə cəmi 2-3 faiz təşkil edib. Bu, inkişaf etmiş ölkələrdəki orta göstərici - 60-70 faizlə müqayisədə çox aşağıdır. Yeni zəmanət mexanizmi ilk uğurlu dövlət dəstəklikli buraxılışla investor inamını formalaşdıra, növbəti emissiyaları stimullaşdıra və ikinci bazarın likvidliyini artıra bilər.

Bununla belə, makroiqtisadi riskləri də nəzərə almaq lazımdır. Hətta dövlət zəmanəti olsa belə, borc strukturu dayanıqlı qalmalıdır. Beynəlxalq Valyuta Fondunun 2025-ci ilin aprel hesabatına görə, 2024-cü ildə iqtisadi artım 4,1 faiz, inflyasiya isə təxminən 4,9 faiz təşkil edib. Bu, sabitliyi göstərsə də, əlavə risk ehtiyatının məhdud olduğunu bildirir. Əgər neft qiymətləri aşağı düşərsə və ya geosiyasi gərginliklər artarsa, korporativ defoltların sayı çoxala bilər. Bu halda zəmanət fonduna təzyiq artacaq.

Ona görə də zəmanət mexanizminin tətbiqi ciddi seçim, nəzarət və emitentlərin aktiv keyfiyyətinə daimi monitorinq mexanizmləri ilə müşayiət olunmalıdır.

Mexanizmin real şəkildə işə düşməsi və investorlar üçün cəlbedici olması üçün şəffaf, sabit və başa düşülən fiskal və hüquqi mühit vacibdir. Azərbaycandakı vəziyyətə nəzər salaq.

Mövcud məlumatlara əsasən, hüquqi şəxslərin kapital aktivlərinin (buraya istiqrazlar da daxildir) satışı nəticəsində əldə etdiyi gəlirlər mənfəət vergisinə cəlb olunur. Rəsmi mənfəət vergisi dərəcəsi 20 faiz təşkil edir (rezident hüquqi şəxslər üçün).

Rezidentlərə ödənilən istiqraz kupon gəlirləri isə mənbədə 10 faiz dərəcə ilə vergi tutulur. Bu məbləğ sonradan mənfəət vergisinin hesablanmasında nəzərə alınır. Bu vergi mexanizmi istiqrazları digər maliyyə alətləri ilə müqayisədə rəqabət qabiliyyətli edir.

Diqqətəlayiq məqam odur ki, Azərbaycanda fiziki şəxslər üçün ayrıca kapital gəliri vergisi (capital gains tax) mövcud deyil. Bu isə istiqraz bazarını vergi baxımından daha cəlbedici edir və investor üçün əlavə üstünlük yaradır.

İstiqrazların buraxılışı, dövriyyəsi və onlara dövlət zəmanətinin verilməsi Azərbaycan Respublikasının "Qiymətli kağızlar bazarı haqqında" Qanunu, həmçinin Zəmanət Fondunun daxili qaydaları ilə tənzimlənir. Dövlətin "Investment Climate Statement 2025" hesabatında investisiya mühitinin və kapital bazarının inkişafı prioritet istiqamətlərdən biri kimi qeyd olunur.

Artıq bir sıra investisiya şirkətləri zəmanət mexanizmləri ilə işləyən səlahiyyətli tərəfdaş statusu alıblar. Məsələn, "Unicapital Investment Company" ASC 2024-cü ilin yanvarında "səlahiyyətli investisiya şirkəti" statusu aldığını və müştərilərinə "istiqraz zəmanət mexanizmi" təklif etdiyini açıqlamışdı.

Hüquqi sabitlik və proqnozlaşdırıla bilən tənzimləmə mexanizmi investor etimadının əsas sütunlarındandır. İnvestor üçün ən vacib məsələ odur ki, bu mexanizm qanun çərçivəsində, nəzarət olunan bazar mühitində fəaliyyət göstərir, qeyri-rəsmi və ya nəzarətsiz platformalarda deyil.

İndi isə investor baxımından vəziyyətə nəzər salaq: bu mexanizm bazar qaydalarını necə dəyişə bilər və hansı amillər nəzərə alınmalıdır.

Azərbaycanın "risksiz" hesab olunan dövlət istiqrazlarına öyrəşmiş investor üçün yeni imkan pəncərəsi açılır. Əgər dövlət istiqrazları orta hesabla illik 7 faiz gəlirlilik verirsə (2025-ci ilin oktyabrında üçaylıq dövlət istiqrazlarının gəlirliliyi təqribən 7,08 faiz olub), dövlət zəmanətli korporativ istiqrazlar daha yüksək gəlir təklif edə bilər - həm də azaldılmış kredit riski ilə.

Lakin vacib bir məqam var: zəmanət yalnız 60 faizədək hissəni əhatə edir, yəni emitentin defolt riski tam aradan qalxmır. İnvestor şirkətin maliyyə vəziyyətini, biznes modelini, girov təminatını və likvidliyini diqqətlə təhlil etməlidir. Zəmanət riski azaldır, lakin tamamilə aradan qaldırmır.

İndiyədək Azərbaycan investorlarının (xüsusən institusional və fərdi) portfelləri əsasən bank depozitləri, dövlət istiqrazları və iri şirkətlərin səhmləri ilə məhdudlaşırdı. Dövlət zəmanətli korporativ istiqrazların meydana çıxması yeni aktiv sinfi yaradır - risk baxımından dövlət istiqrazları ilə səhmlər arasında bir mövqedə. Bu isə aktivlərin daha səmərəli bölgüsünə, neft-qaz bazarındakı dalğalanmalara qarşı dayanıqlığın artmasına və ümumi maliyyə elastikliyinin güclənməsinə imkan verir.

Bununla yanaşı, istiqrazların ikinci bazarının inkişafı likvidliyi artırır. Likvidlik isə özü-özlüyündə riskə görə əlavə gəlir tələbini azaldır və bazar iştirakçıları üçün daha sabit mühit yaradır.

Zəmanət mexanizmi korporativ istiqrazların buraxılışını stimullaşdırmalıdır. Buraxılışların və emitentlərin sayının artması öz növbəsində ikinci bazarın canlanması üçün zəmin yaradır: ticarət həcmlərinin yüksəlməsi, spredlərin azalması, qiymət formalaşmasının səmərəliliyinin artması.

Artıq 2025-ci ilin yanvar-iyul dövründə korporativ qiymətli kağızlarla əməliyyatların həcmi 13,3 faiz artaraq 1 milyard 421,876 milyon manata çatıb. Bu, bazarın dirçəlməyə başladığını göstərən mühüm siqnaldır. Əgər zəmanət mexanizmi genişmiqyaslı tətbiq olunsa, bu artım bir neçə dəfə çoxala bilər.

Belə bir alətin inkişafı Azərbaycanın kapital bazarının beynəlxalq imicini gücləndirir: burada dövlət təkcə istiqrazların emitenti deyil, həm də bazarın tərəfdaşı, riskin bir hissəsini öz üzərinə götürməyə hazır oyunçudur. Bu, institusional müdafiə və infrastruktur axtaran xarici investorlar üçün mühüm siqnaldır. Xarici institusional investorların iştirakı bazarda şəffaflığı artırır, korporativ idarəetmənin standartlarını yüksəldir və Azərbaycanın beynəlxalq maliyyə bazarlarına inteqrasiyasına təkan verir.

Korporativ istiqrazlara dövlət zəmanəti mexanizmi sadəcə növbəti dövlət proqramı deyil, Azərbaycanın dayanıqlı maliyyə ekosisteminin memarlığında potensial açar elementdir. Bu mexanizm kapital bazarındakı sistemli boşluğu aradan qaldırır, real sektor üçün - xüsusilə qeyri-neft sahəsində - yeni maliyyə cığırı açır və kapital mənbələrinin genişlənməsinə şərait yaradır.

Əsas məqamları belə ümumiləşdirmək mümkündür: - 60 faizədək zəmanət səviyyəsi investor etimadını artırır, amma onların məsuliyyətini tam aradan qaldırmır; - Mexanizm mövcud hüquqi və institusional çərçivəyə inteqrasiya olunub, bu da onun davamlılığını təmin edir; - Emitentlərin düzgün seçimi və bazara effektiv nəzarət bu aləti real şəkildə borc bazarının dərinləşməsi və likvidliyinin artımı üçün vasitəyə çevirə bilər; - Lakin bu alət universal həll deyil: defolt riski, bazar konsentrasiyası, zəif girov təminatı və xarici makroşoklar kimi risklər

Bu proses təkcə maliyyə alətləri və faiz dərəcələrindən ibarət deyil - bu, iqtisadi mədəniyyətin, inamın və məsuliyyətin yeni fəlsəfəsidir. Azərbaycan kapital bazarında yaranan bu mexanizm, əslində, dövlətin iqtisadi inkişaf modelində keyfiyyətcə yeni mərhələyə keçidini simvolizə edir. Burada artıq təkcə neft pulları və büdcə xərcləri deyil, bazar mexanizmləri, investisiya düşüncəsi və risklərin paylaşılması önə çıxır.

Əgər bu sistem uğurla işləsə, Azərbaycanın kapital bazarı regionda unikal presedentə çevriləcək - dövlətin iqtisadiyyatdakı rolu tənzimləyici və stimullaşdırıcı olacaq, amma sahibkarlığın təşəbbüskarlığını əvəz etməyəcək. Bu, real bazar iqtisadiyyatının əsil mahiyyətidir: dövlət qoruyur, bazar yaradır, investor inanır.

Bir vaxtlar neft hasilatı Azərbaycanın iqtisadi tarixini yazırdısa, indi maliyyə bazarının dərinləşməsi onun gələcəyini yazır. Bu mexanizm - təkcə iqtisadi alət deyil, milli iqtisadi azadlığın növbəti mərhələsidir. Dayanıqlı kapital bazarı isə Azərbaycanın sabahına inamın, maliyyə suverenliyinin və modern iqtisadi idarəetmənin rəmzidir.

Elçin Alıoğlu Trend