Son.az məqaləni təqdim edir:

Rafael HÜSEYNOV Akademik

Sirrin cazibəsi var. İnsanlar tarix boyu sirrə mail olub - həm nələrisə gizlətməyə, sirr pərdəsinə bürüməyə çalışıb, həm də mübhəm olanları bilməyə, sirlərə vaqif olmağa çalışıb. Dünyanın hər yerində xüsusi xidmətlər elə sirr yuvası kimi yaranıb, orada çalışanlar da tutduğu vəzifəyə uyğun olaraq irili-xırdalı sirr dağarcıqlarına çevriliblər. Ancaq bir var cari, gündəlik xırda-para sirlər, bir də var millətin, yurdun tarixinə aid olan gizlinlər.

Podpolkovnik Məmmədhüseyn Əsədov hətta təqaüdə çıxıb "İnturist"də işlər müdirinin müavini vəzifəsini tutanda da işi əsasən əcnəbilərlə bağlı olduğundan gündəlik fəaliyyətlərində sirlər çoxdu. Ancaq belə keçəri sirləri bilib-bilməməyin bu gün bizlərçün isti-soyuğu yoxdur. Di gəl, bu çekistin 1920-30-40-cı illərdəki açıq və gizli işlərinin əksəri birbaşa Yeni və Başqa Azərbaycan quruculuğu, həm də yalnız ərazi üzərində deyil, insanların düşüncəsində, həyata baxışlarında, yaşam fəlsəfələrində köklü dəyişmələrin gerçəkləşdiyi çağlara aiddir. Odur ki, həmin dövrə aid xüsusi xidmətlərin arxivlərində qalanların və orada çalışmışların yaddaşında olmuşlardan nələrinsə bugünə və sabaha çatdırılması vacibdir. Çünki bunlar müasir tariximizin tikələri, qəlpələridir ki, bir silsilə o qəbil hadisələrin üstündən pərdələr çəkilmədikcə biz dünənimizi gərəyincə tanımaqda, bilməkdə aciz qalarıq.

İyirminci yüzilin sevimli ekran hadisələrindən olan "Baharın 17 anı" filminin təzə çıxdığı vaxtlar idi və o sevilən kino məşhurlaşdıqca ətrafında xeyli lətifə də yaranırdı. Həmin anekdotlardan biri də bu idi ki, ştandartenfürer Ştirlis mənzilində təkdir, pəncərədən küçəni ehtiyatla seyr edərək onu kimsənin güdmədiyindən arxayın olandan sonra qalın pərdəni çəkir və ürəyində deyir, hə, indi fikirləşmək olar.

Konspirasiyanın bu, ifrat həddi olmasa da, Taleyranın söylədiyi kimi, bu qəbil insanlara dil danışmaqdan daha çox fikirləri gizlətməkçün verilir.

Məmmədhüseyn Əsədov da artıq yaşlı vaxtlarında evdə, doğmalar arasında qırıq-qırıq xırda xatirələrini bölüşsə də, beyninin adətkərdə olduğu vərdişlə söylədiklərini dilə gətirməzdən əvvəl içərisində redaktə edirmiş. Odur ki, onun çekist həyatının başvermişləri haqda öz doğmaca balalarının da məlumatı yoxdur. Ancaq qızı Zemfira xanım yada salır ki, atası ömrün son parçasında çox vaxt əli qələmli olarmış, bir ucdan nəsə yazarmış.

Məmmədhüseyn Əsədovun öz səliqəli xətti ilə qələmə aldığı tikə-para xatirələrini oxuyuram və düşünürəm ki, görün onun həmkarı olan nə qədər çekist özü ilə nə qədər xatirələr aparıb. Axı onlara yazmaqdan, danışmaqdan daha çox susmaq öyrədilirdi (Hərçənd elə dəqiq, az sözlə və aydın xətlə daha çox informasiyanı çatdıra bilmək də onlara aşılanan peşəkar keyfiyyətlərdən idi). Məmmədhüseyn Əsədovun da xatirələri yalnız ayrı-ayrı fraqmentlərdir.

Yaşı altmışı keçəndən, yetmişə yaxınlaşandan sonra, görünür, Əsədov hansı tarixin axarında olmuş olduğunun məsuliyyətini dərk edərək qələmə aldıqlarını xatirədən daha çox gələcəyə hesabat, daha rəislərinə deyil, sabahdakılara təqdim olunası arayışlar kimi hazırlayırmış. O, daxili bir zərurət hiss edibmiş ki, keçmişdə olanları kağıza köçürmək lazımdır və bunlar haçansa gərək ola bilər. Onları heç kimə göstərmədən yazırmış və bir neçə dəftər doldurubmuş. O bir neçə dəftərin olması da Zemfira xanımın sözüdür. Lakin təəssüflər olsun ki, həmin dəftərlər itə-bata düşüb. Zemfira xanım bunu da danışır ki, bir evdən o biri evə köçəndə qarışıqlıqda çox şeylər itdi. Atamın da bir çox yazıları, ondan yadigar qalan ayrı-ayrı əşyalar, şəkillər həmin köçhaköç əsnasında itib batdı və üstündən xeyli müddət keçəndən sonra onları tapmaq istəsək də, təəssüf ki, əlimiz boşa çıxdı. Amma hər halda, yəqin ki, o dəftərlərə daha səliqəli köçürməkdən ötrü əvvəlcə ayrı-ayrı vərəqlərdə etdiyi qeydlər, təkəm-seyrək xatirə qırıqları qalmaqdadır.

Və onlar da bir tərəfdən Məmmədhüseyn Əsədovun özünün ömür yolunu - "çekist" və insan portretini daha dəqiq təsvir etməyə imkan verirsə, digər tərəfdən, bu səhifələr Azərbaycanın sovet onilləri içərisində qət etdiyi yoldur: 1920-ci, 30-cu, 40-cı 50-ci illər, enişlər, yoxuşlar, bəslənən ümidlər, qırılan inamlar, könül dolusu sevinclər, böyük uğurlar və xəyal qırıqlıqları.

Bunların heç biri sadə onillər olmayıb. Biz o illəri görməmişik. Amma ata-analarımız, babalarımız həmin tarixi yaşayıblar. Bütün ruh yüsəklikləri, bütün sarsıntılarıyla, bütün çin çıxan və puç olan diləkləriylə həmin tarix onların həyatından keçib. Onların varlığında qalıb, onları düşündürüb, narahat edib, həmin dövrün insanlarına həm mütiliyi, həm daxildən barışmazlığı aşılayıb.

Əsədovun xatirələrinin ayrı-ayrı parçalarının dərininə nüfuz etdikcə bunu da duyuram ki, üstündən xeyli zaman keçəndən sonra həmin günləri xatırlayarkən özünü - dünənin içərisindəki o cavan, çılğın, hər mübarizəyə hazır Məmmədhüseyni xəyal aynasında canlandıran ixtiyar çekist o vaxt etdiklərindən nələrə görəsə əsla peşman deyil. Gənckən gördüyü işlərin vətən üçün böyük faydalar verəcəyini sadəcə zənn etmirmiş, buna qəlbən inanırmış, əmin olduğu üçün də o cür fədakarlıqla mübarizə aparırmış.

Tarixə qiymət verərkən bugünün isti və rahat bir bucağında əyləşərək həndir-hamar dövranlarda qopmuş təlatümləri indiki başımızla dəyərləndirməyə səy etsək, həmişə gələcəyimiz nəticələr də, çıxaracağımız qənaətlər də yanlış olacaq. Tarixi olduğu kimi qavramaq müzakirəsiz şərtdir. Zaman necə yaşanıbsa, necə keçibsə, o cür də donub qalıb. Dünən inandığı bir ideal uğrunda mübarizə aparmış soydaşımızı bu gün düşmən elan etmək heç də rəva deyil. Bəlkə onlara indi hərdən-hərdən yanlış olaraq bəslənən o cür münasibət elə tarixin həmin adamlardam aldığı qisasdır. Axı bir zamanlar onlar özləri də o cür hərəkət etmişdilər.

Azərbaycanın üzünə çox qapılar bağlamağa hazır olan çətin dövrdə Cümhuriyyətimizi yoxdan var etmiş, millətə istiqlal bəxş etmiş qurucu babaları az sonra devirərək hakimiyyətə gələn bolşeviklərin əksəri elə onlar kimi türk oğlu türkdülər, bu millətin övladları idilər, ancaq öz qan qardaşlarına əks məfkurələr səbəbindən ən qatı düşmən gözü ilə baxdılar. Sonrakı onillərdə də onların adlarını daim qara dəftərlərində saxladılar, onları guya bu xalqı uçuruma aparmışlar kimi ləkələdilər.

Amma zamanın təkəri girdədir. Hərləndi-fırlandı, gün gəldi ki, yerlər dəyişdi, enmişlər qalxdı, qalxaraq uzun müddət ucalarda qərar tutmuşlar çökdü və indi ittiham edənlərin özlərini ittiham etməyə başladılar. Cümhuriyyətin şanlı yolu haqqında yazanlar, düşünənlər dünənki bolşevikləri, vaxtilə cümhuriyyətçilərə qarşı mübarizə aparmışları millətə yağı çıxmış satqınlar, zatına dönük olan xainlər kimi qələmə verdilər.

Həqiqətdəsə həm Cümhuriyyətimizi qurmuş seçkin şəxsiyyətlər - o sədaqətli, o yenilməz vətənpərvərlər, o nadir millət yavruları, həm də daha sonrakı onillərdə Azərbaycan quruculuğu uğrunda çalışmış, Sovet Azərbaycanını daha qüdrətli, daha güclü, insanlarımızı daha bilgin, daha zövqlü, daha firavan etmək yolunda səy göstərmiş xadimlər öz çalışmalarında səmimi idilər.

Məslək yolunda tərəddüd etmədən ölümə getməyə hazır olan o insanlar ideallara inanmışdılar və inandıqlarına görə, doğrunun məhz bu olduğuna iman gətirdikləri üçün, qəlbən bağlandıqları yola etibarlılığı səbəbindən heç kəsi nəinki qınamaq, heç günahlandırmaq da olmaz.

Səhvləri olubsa da, onları tarix və millətin ruhu bağışlasın, elə işlərə qarışmaq bizim səlahiyyətimizdən kənardır.

Məmmədhüseyn Əsədovun xatirələrindən 26 Bakı komissarı da keçir. 26 Bakı komissarı onun nəzərində qəhrəmandır.

Elə biz də eləydik. Gəncliyi, yeniyetməliyi sovet onillərinə təsadüf etmiş insanların nəzərində də vaxtilə 26 Bakı komissarı vətən uğrunda, azadlığımız naminə mübarizə aparmış insanlar kimi təqdim edilirdi. Dərsliklərdə fəxrlə "Mənim babam olmuş 26-lar" deyən Səməd Vurğunun şeirini oxuyurduq, vaxtilə - 1935-ci ildə bu sətirləri yazanda onun inandığı kimi, həmin misralara biz də inanırdıq:

Yox, yox, tarix boyu siz parladınız,

Qalın kitablarda durur adınız.

Yaşadır ayılmış bu insanlığı,

Biz sizdən öyrəndik qəhrəmanlığı!..

Kim 1980-ci illərin sonlarında Bakıda Azadlıq meydanını coşub-daşan hürriyyət eşqi ilə dolduran Xəlil Rzanın o səmimiyyətinə şübhə edər?! Amma 1954-cü ildə o, iyirmialtılara poema həsr etmişdi və "Ağcaqum çölündə qatar düz gedir, Piter fəhləsindən xəbərsiz gedir" misraları ilə başlanan parçanı məktəbdə oxuyarkən əzbərləyib həvəslə söylədiyim mənim də, mənim kimi minlərlə başqasının da xatirindədir.

26 Bakı komissarı abidəsinə yeni ailə quranların ziyarətə getməsi də bir adətə döndərilmişdi.

Dövrün, siyasətin hipnozu hərdən elə qüvvətli olur ki, həmin təsirə düşməyə bilmirsən, yuxu içərisində qalmış kimi olursan.

Dövran dəyişdi, tarixin qapalı səhifələrini aça bildik və 26-lar qəziyyəsinin də iç üzündən hali olduq. Bu gün biz 26-ları da sovet imperiyasının Azərbaycana qarşı apardığı məkrli siyasətin icraçıları sırasında qavrayırıq. Onu da görürük ki, Bakıda meydan sulamış bu komissarlar əslində sovet rejiminin ideoloji sifarişini yerinə yetirməklə məşğul olmuşdular və təpədən-dırnağa Azərbaycana zidd mövqedə idilər. Gün dəyişdi, Stepan Şaumyanın əsl siması haqqında çox gerçəklər də aşkara çıxdı, onun Azərbaycanın və azərbaycanlıların qanına susamış qüvvələrin təmsilçisi və vampir icraçısı olduğu da müəyyənləşdi.

Digərləri də elə həmin qəbildən. Ancaq onların arasında Məşədi Əzizbəyov da vardı axı, ona da abidə ucaltmışdıq, adını, xatirəsini yüz yerdə əbədiləşdirmişdik, onunla da iftixar edirdik. Lakin Məşədi Əzizbəyovu da bu gün elə o köhnə quruluşun əsgəri olub deyə düşmənlər sırasına qatmaq əsla düz deyil. Eyni şəkildə Nərimanova qiymətvermədə biz daha ehtiyatla yanaşmalıyıq.

Bolşevik, sovet varlığının fərqli onillərində, kükrəyən selə qoşulub gedərkən o axının içərisindəki tək-tək azərbaycanlılar hər halda öz milli simalarını qorumağa çalışmışdılar, dar macalda Azərbaycan naminə iş görməyə can atmışdılar. Lenin olanda nə olar. Düz söyləmişdi ki, insanlara onların edə bilmədiklərinə görə deyil, etdiklərinə görə qiymət vermək lazımdır.

Məmmədhüseyn Əsədov çekist idi. Bu peşəni sevərək seçmişdi, ideallarının ardınca gedərək bu sahədə çalışmağa qərar vermişdi. Gənc bir insandı və o da, sonrakı bir çox nəsillərin adamları kimi, 26 Bakı komissarını elə qəhrəmanlar kimi, şəhidlər kimi qavrayırdı.

Və onları qətlə yetirmiş insanların cinayətkar olduğuna şübhəsi yoxdu, cinayətkar dəstənin tapılması, aşkarlanması yolunda çalışırdı.