İnsanlıq XXI əsrin astanasında bir paradoksla üz-üzə qaldı - elə bir paradoks ki, bəlkə də növümüzün taleyini müəyyən edəcək. Əslində, insanı gündəlik rutinlərdən azad etməyə, inkişaf tempini sürətləndirməyə hesablanmış texnologiya tədricən özü qlobal qeyri-sabitliyin mənbəyinə, hətta sivilizasiyanın varlığını sual altına alan bir təhdidə çevrilir. Söhbət süni intellektdən gedir - proqram təminatı və ya alqoritm dəsti kimi yox, hakimiyyət balansını, iqtisadi strukturu, sosial müqaviləni və insan varlığının öz mahiyyətini dəyişdirə biləcək yeni bir qüvvə forması kimi.

Cəmi on il əvvəl süni intellektlə bağlı debatlar alimlərin və futurologların dar çevrəsində müzakirə olunurdu. Bu gün isə İİ (süni intellekt) dünya siyasətinin və strateji planlaşdırmanın mərkəzi mövzusuna çevrilib. Maşın öyrənməsi sistemləri artıq Pentaqon və Çin Xalq Azadlıq Ordusu üçün peyk məlumatlarını təhlil edir, qlobal maliyyə axınlarını idarə edir, sosial şəbəkələrin gündəliyini formalaşdırır, seçkilərin nəticələrinə təsir göstərir. Lakin texnoloji eyforiyanın fonunda başqa - daha qaranlıq bir tendensiya yaranır: sənaye liderləri və elmi dairələrin bir hissəsi arasında süni intellektin insan nəzarətindən çıxaraq ekzistensial təhlükəyə çevriləcəyi inamı artır.

Qorxu siqnalları: texnoloji elitanın panikası Bu narahatlığın əlamətləri artıq nəzəri deyil. Mark Zukerberq Havay adalarında müstəqil enerji mənbələri və ərzaq ehtiyatları olan yeraltı komplekslər tikir. LinkedIn-in qurucularından Rid Hoffman "apokalipsis sığortasından" danışır, yəni dünyanın uzaq bölgələrində gizlənmək üçün torpaq sahələri alır. OpenAI-nin həmtəsisçisi İlya Sutskever ümumi süni intellekt yaranmamışdan əvvəl bunker tikməyin vacibliyindən bəhs edir. Bu addımlar panikanın deyil, əksinə, özlərinin yaratdığı təhlükəyə qarşı rasional reaksiyanın ifadəsidir.

Əsas sual budur: Süni intellekt həqiqətən də insanlığın varlığı üçün təhlükəyə çevrilə bilərmi? Və əgər belədirsə, bu fakt qlobal siyasəti, təhlükəsizlik strategiyalarını və XXI əsrdə hakimiyyət anlayışını necə dəyişəcək? Bu sual təkcə nəzəri məsələ deyil. Ondan beynəlxalq hüququn çərçivəsi, strateji çəkindirmə sisteminin arxitekturası, iqtisadi model və demokratik idarəetmənin gələcəyi asılıdır.

Yeni texnoloji inqilab - keyfiyyətcə sıçrayış, xətti inkişaf yox Süni intellektin futurologiyadan çıxıb real siyasi faktora çevrilməsinin səbəbini anlamaq üçün baş verən dəyişimin miqyasını dərk etmək vacibdir. Əvvəlki texnoloji inqilablar - buxar mühərrikindən internetə qədər - insanın imkanlarını genişləndirirdi. Süni intellekt isə ilk dəfə olaraq insanı qərarvermə mərkəzindən kənarlaşdırır.

Böyük dil modelləri, generativ neyroşəbəkələr və avtonom sistemlər artıq insanlara xas olan fəaliyyətləri yerinə yetirə bilir: mətn yazmaq, musiqi bəstələmək, proqramlaşdırma, diaqnostika, hətta idarəetmə qərarları qəbul etmək. McKinsey-nin hesablamalarına görə, 2030-cu ilə qədər qlobal iş proseslərinin 30 faizi avtomatlaşdırıla bilər. PwC proqnoz edir ki, 2035-ci ilə qədər süni intellektin dünya iqtisadiyyatına töhfəsi 15,7 trilyon dolları keçəcək - bu, ABŞ və Çinin 2022-ci il ÜDM-lərinin cəminə bərabərdir.

Əsas fərq isə miqyasda yox, məntiqdədir. Süni intellekt artıq alət yox, aktora - sosial-siyasi sistemin iştirakçısına çevrilir. Google-un keçmiş rəhbəri Erik Şmidt "Genesis 2024" əsərində yazır: "Məsələ onun olub-olmayacağı deyil, nə vaxt olacağıdır." Yəni texnoloji "sinqyularlıq" dövrü - Von Neymanın ötən əsrdə təsvir etdiyi mərhələ - artıq uzaqda deyil.

Kremni vadisində qorxu yeni norma kimi Ən maraqlısı odur ki, süni intellekti yaradanlar özləri onun nəticələrindən daha çox qorxurlar. OpenAI-nin rəhbəri Sem Altman 2024-cü ilin sonunda bildirdi ki, ümumi süni intellekt "əksəriyyətin düşündüyündən daha tez" gələcək. DeepMind-ın rəhbəri Demis Hassabis bu prosesi 5-10 illik perspektivdə görür, Anthropic şirkətinin başçısı Dario Amodey isə 2026-cı ilə qədər "güclü İİ"-nin ortaya çıxacağını iddia edir.

Əgər bu proqnozlar doğrudursa, bəşəriyyət tarixinin həlledici dönəminə qədəm qoyub. Ümumi süni intellekt sadəcə daha inkişaf etmiş ChatGPT deyil - bu, insan kimi düşünən, öyrənən və qərar verən sistemdir. Növbəti mərhələ isə insan beynini bütün sahələrdə üstələyəcək süperintellektdir.

Və bu mənzərə bir çox ekspertlərdə açıq narahatlıq doğurur. Vebin yaradıcısı Tim Berners-Li xəbərdarlıq edir: "Əgər nəsə bizdən ağıllıdırsa, onu söndürmək imkanımız olmalıdır". Amma artıq özünü öyrədən, özünü təkmilləşdirən sistemlər qarşısında bu xəbərdarlıq getdikcə daha sadəlövh səslənir.

Mexaniki ağıl arzusundan qlobal siyasətin strateji faktoruna

Süni intellektin təkamülü - elmin deyil, insanın və hakimiyyətin tarixi Süni intellektin tarixi təkcə elmi-texnoloji proseslərin xronologiyası deyil. Bu, insan ağlının, hakimiyyət anlayışının və gələcək düşüncəsinin transformasiya tarixidir. Bu gün İİ-dən (süni intellektdən) qlobal siyasətin əsas faktoru kimi danışırıq, amma onun kökləri hələ antik dövr filosoflarının düşüncə təbiəti barədə mübahisələrinə gedib çıxır. Aristotel hələ o zaman sual edirdi: düşünmə prosesini formal qaydalara salmaq mümkündürmü? XVII əsrdə isə Rene Dekart və Qotfrid Leybnits artıq "ağıl maşını" ideyasını - ruhdan asılı olmayan məntiqi əməliyyat sistemini - fəlsəfi müstəviyə çıxarırdılar.

Amma bu ideyaların praktik reallaşması yalnız XX əsrin ortalarında, elektron hesablama texnikasının yaranması və informasiya nəzəriyyəsinin formalaşması ilə mümkün oldu. 1956-cı ildə məşhur Dartmut konfransında Con Makkarti ilk dəfə "artificial intelligence" - yəni "süni intellekt" terminini işlədərək yeni bir eraya start verdi. O vaxtdan bəri İİ laboratoriya təcrübələrindən çıxıb qlobal nizamın sistemqurucu faktoru səviyyəsinə yüksəldi.

İnkişaf mərhələləri: süni intellektin üç dalğası Süni intellektin təkamülü bərabər getməyib - o, üç əsas mərhələdən ibarət olub.

Birinci dalğa (1950-1980-ci illər): simvolik İİ dövrü. Bu mərhələ ağlın riyazi qaydalarla tam təsvir oluna biləcəyinə inam üzərində qurulmuşdu. Ekspert sistemləri adlanan proqramlar diaqnostika və planlaşdırma kimi tapşırıqları həll edirdi. Amma bu yanaşmalar reallığın qeyri-müəyyənliyinə tab gətirmədi. Beləcə "İİ-nin qışı" - marağın və investisiyaların azaldığı dövr başladı.

İkinci dalğa (1990-2010-cu illər): maşın öyrənməsi erası. Hesablama güclərinin və məlumat həcmlərinin artması ilə diqqət statistik modellərə və neyroşəbəkələrə yönəldi. Maşınlar artıq qaydalarla yox, nümunələrlə öyrənməyə başladılar. Əlamətdar dönüş nöqtələri - 1997-ci ildə IBM-in Deep Blue kompüterinin qrossmeyster Qarri Kasparovu, 2016-cı ildə isə AlphaGo proqramının Li Sedolu məğlub etməsi idi. Məhz bu mərhələdə İİ sənaye, tibb, maliyyə və müdafiə sahələrində geniş tətbiq qazandı.

Üçüncü dalğa (2020-ci illər - bu gün): generativ və miqyaslana bilən İİ. İndiki dövr artıq GPT-4, Claude, Gemini kimi modellərin erasıdır. Onlar mətn, şəkil, video, musiqi, kod və analitik nəticələr yarada bilirlər. Trilyonlarla parametrə əsaslanan bu sistemlər petabaytlarla məlumat emal edir və əvvəllər yalnız insana xas hesab olunan bacarıqları nümayiş etdirir. Elə buna görə də bu dalğa "ümumi süni intellekt" və "süperintellekt" anlayışlarını aktuallaşdırdı.

Müasir İİ-nin strukturu: məlumatdan qərara doğru Süni intellekt artıq çoxmərtəbəli texnoloji iyerarxiyadır və üç əsas komponent üzərində qurulub:

Məlumat. İİ məlumatla yaşayır. Nə qədər çox və müxtəlif informasiya varsa, proqnozlar bir o qədər dəqiq olur. Təkcə 2023-cü ildə insanlıq 120 zettabaytdan çox məlumat istehsal edib, 2030-cu ilə qədər bu rəqəmin 600 zettabaytı keçəcəyi gözlənilir. Bu nəhəng həcmlər maşın öyrənməsinin yanacağına çevrilib. Modellər. Müasir böyük dil modelləri - yüz milyardlarla parametrə malik neyron şəbəkələrdir. Analitiklərə görə, OpenAI-nin GPT-4 modeli təxminən 1,8 trilyon, Çin Baidu-nun Ernie 4.0 modeli isə təxminən 1 trilyon parametrə sahibdir. Bu parametrlər insan beynindəki sinapsların analoqudur - əlaqə və assosiasiya yaradan mexanizmlər. Hesablama infrastrukturu. Bu modellərin təlimi və işləməsi nəhəng hesablama resursları tələb edir. Deloitte-un məlumatına görə, GPT-4-ün öyrədilməsi mərhələsində 25 min GPU istifadə olunub və yalnız bu proses 100 milyon dollardan artıq xərc çəkib. Deməli, süni intellekt artıq təkcə texnologiya deyil, həm də geosiyasi resursdur: çiplərə və superkompüterlərə çıxış ABŞ, Çin və Aİ arasında strateji rəqabətin əsas predmeti sayılır.

Qlobal İİ xəritəsi: güclərin və strategiyaların bölgüsü Dünya hazırda süni intellekt sahəsində çoxqütblü arxitekturanın formalaşması mərhələsindədir. Üç əsas mərkəz bu yarışı istiqamətləndirir:

ABŞ yenə liderdir - innovasiyalar, investisiyalar və infrastruktur baxımından birinci yerdədir. CB Insights məlumatına görə, dünyadakı İİ-startaplarının yarıdan çoxu və bütün İİ-investisiyaların 60 faizi ABŞ-a məxsusdur. OpenAI, Anthropic, Google DeepMind və Meta kimi şirkətlər qlobal gündəliyi müəyyənləşdirir, dövlət isə DARPA və Müdafiə Nazirliyinin təşəbbüsləri vasitəsilə bu sektoru dəstəkləyir. Çin "dövlət dirigizmi" modelini seçib - İİ-ni idarəetmə, sənaye və müdafiə sahələrinə inteqrasiya edir. 2022-ci ildə Çin bu sahəyə 70 milyard dollardan çox sərmayə qoyub, ölkədə 400 mindən artıq tədqiqat mərkəzi və İİ şirkəti fəaliyyət göstərir. Pekin İİ-ni "Çində istehsal 2030" strategiyasının aparıcı dayağı hesab edir. Avropa İttifaqı isə tənzimləmə və etik standartlara üstünlük verir. 2024-cü ildə qəbul edilmiş "AI Act" qanunu dünyada ilk sistemli hüquqi çərçivə oldu. O, İİ-ni risk dərəcəsinə görə sinifləşdirir - minimaldan qəbuledilməzinədək. Bu, Avropanın "normativ suverenlik" modelidir və məqsəd qlobal oyun qaydalarını müəyyənləşdirməkdir.

Bununla yanaşı, Hindistan, Cənubi Koreya, Yaponiya, İsrail və Sinqapur da öz regionlarında İİ texnoloji mərkəzinə çevrilməkdədir. 2025-ci ildə Hindistan 12 milyard dollar sərmayə ilə milli İİ ekosistemini qurmağa başlayıb, İsrail isə İİ-ni kibertəhlükəsizlik və hərbi doktrinasına daxil edib.

Elmin hazırkı durumu: Ümumi İİ-dən süperintellektə Alimlər arasında Ümumi Süni İntellektin (ÜSİ) yaranma vaxtı və mahiyyəti barədə vahid fikir yoxdur. Oksford Universitetinin 2024-cü ildə keçirdiyi sorğuya görə, tədqiqatçıların 37 faizi ÜSİ-nin 2035-ə qədər yaranacağını, 17 faizi 2030-a qədər mümkün olduğunu, yalnız 12 faizi isə heç vaxt baş verməyəcəyini düşünür. Süperintellektin yaranma perspektivi orta hesabla 2045-ci il göstərilir.

Amma əsas mübahisə tarixdən çox mahiyyət üzərində gedir. Kembricdən professor Nil Lourens kimi tənqidçilər "ümumi ağıl" anlayışının özünü səhv sayır: onların fikrincə, intellekt kontekstdən və tapşırıqdan asılıdır. Belə yanaşmaya görə, süperintellekt barədə danışmaq real problemlərdən - mövcud texnologiyaların sosial nəticələrinə nəzarətdən - diqqəti yayındırır.

Digər tərəfdə isə Səm Altman və Elon Mask kimi fiqurlar dayanır. Onlar üçün məsələ "olacaqmı" deyil, "nə vaxt olacaq" sualıdır. Onların arqumenti sadədir: modellərin gücü eksponent artımla böyüyür. GPT-2-nin 1,5 milyard, GPT-3-ün 175 milyard, GPT-4-ün isə 1,8 trilyon parametri var. Bu templə inkişaf davam etsə, insan səviyyəsində intellektin əldə olunması artıq növbəti onillikdə real ssenaridir.

Süni intellekt və insan beyni: fərqlər və sərhədlər Bütün nailiyyətlərə baxmayaraq, süni intellekt hələ də bir çox cəhətdən insana bənzəmir. İnsan beynində 86 milyard neyron və 600 trilyondan çox sinaps var. Bu, öz biliyini dərk etmək - yəni metakoqnitiv qabiliyyət - sayəsində çevik, plastiklik dərəcəsi yüksək bir sistem yaradır. Maşınlarda bu xüsusiyyət yoxdur.

İİ nümunələri tanıyır, amma mənanı dərk etmir. O, növbəti sözü proqnozlaşdıra bilir, amma dediyinin mahiyyətini anlamır. Cognizant şirkətindən Babak Hodjat deyir: "Bəzi texniki fəndlər var ki, yaddaş və öyrənmə illüziyası yaradır, amma bunlar insan qabiliyyətindən çox uzaqdır."

Bundan başqa, İİ-nin "inteqrativ şüuru" yoxdur - o, müxtəlif bilikləri vahid mənzərəyə birləşdirə bilmir. İnsan üçün yeni bir kəşf - məsələn, ekzoplanetdə həyatın mövcudluğu - dünyagörüşünü dəyişir. Model üçün isə bu, sadəcə əlavə məlumat fraqmentidir.

Bütün bunlar süni intellektin sərhədləri barədə fundamental suallar doğurur. Ola bilər ki, insan səviyyəsində ağıl yaratmaq təkcə daha çox məlumat və parametr yox, həm də tam fərqli arxitektura tələb edir - elə bir sistem ki, şüur və mənaya yönəlmiş düşünmə qabiliyyətini yenidən qura bilsin.

Risklər: İİ arxitekturasına hopmuş təhlükələr ÜSİ yaxın illərdə yaranmasa belə, artıq mövcud texnologiyalar təkcə lokal deyil, bəşəri miqyasda fəlakət doğura biləcək risklər daşıyır. Şərti olaraq üç kateqoriyaya bölək.

Texniki risklər. Buraya modellərin səhvləri, sıradan çıxmaları və "hallüsinasiya"ları daxildir ki, bu da tibb kimi həyati sahələrdən tutmuş nüvə idarəçiliyinə qədər kritik sistemlərdə yanlış qərarlara yol aça bilər. Artıq alqoritmlərin saxta məhkəmə qərarları "istehsal etməsi" və mövcud olmayan xəstəlikləri "diaqnozlaşdırması" kimi faktlar qeydə alınıb. Sosial risklər. İİ bərabərsizliyi dərinləşdirə, ictimai rəyə yön verə, demokratik institutların dayaqlarını oyada bilər. Oksford Universitetinin araşdırmasına görə, 2023-cü ildə ABŞ sosial şəbəkələrindəki siyasi reklamların 30 faizdən çoxu İİ vasitəsilə generasiya olunub, tez-tez saxta təsvirlər və sitatlardan istifadə edilib. Geopolitik risklər. İİ strateji dominantlıq alətinə çevrilir. Avtonom döyüş sistemləri, kiber silahlar və strateji analitika platformaları güc balansını dəyişir. RAND Corporation-ın hesablamasına əsasən, 2030-a qədər aparıcı dövlətlərin silahlı qüvvələrinin təxminən 60 faizi idarəetmə və planlaşdırmada İİ-dən istifadə edəcək.

Hüquq və tənzimləmə: yeni gücü kim cilovlayacaq? Ən kəskin çağırışlardan biri İİ üzərində nəzarəti mümkün edən normativ bazanın qurulmasıdır. Milli dövlətlər və nüvə erası üçün formalaşmış beynəlxalq hüquq bu gün artıq alqoritmlərin qərar verdiyi dünyaya hazır deyil.

BMT hələlik bəyanatlarla kifayətlənir. YUNESKO 2021-ci ildə İİ etikası üzrə Tövsiyə sənədini qəbul etdi, amma sənəd məcburi deyil. Aİ-də qəbul olunmuş AI Act sərt tələblər qoyur, ancaq yalnız Avropa yurisdiksiyası ilə məhdudlaşır. ABŞ sənayenin özünütənzimlənməsinə üstünlük verir, Çin isə sərt dövlət nəzarətinə oynayır.

2023-cü ildə prezident Bayden şirkətləri İİ test nəticələrini hökumətlə bölüşməyə məcbur edən fərman imzaladı. Ardınca prezident Tramp sənədin bir hissəsini ləğv edərək bildirdi ki, bu tələblər "innovasiyaları ləngidir" və "amerikalı şirkətləri əlverişsiz vəziyyətə salır". Bu addım ABŞ-ın daha geniş strateji seçimini əks etdirir: tənzimləmə risklərinə baxmayaraq texnoloji üstünlüyə mərc edilir.

Yeni texnoloji determinizm: kim kimi idarə edir? Fundamental sual budur: prosesi insanmı idarə edir, yoxsa maşın insanı? İlk baxışdan İİ sırf alətdir. Amma imkanları və avtonomluğu böyüdükcə alətlə subyekt arasındakı sərhəd bulanıqlaşır.