Son.az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Ekologiyadan dövlətçiliyə: sualın yeni mahiyyəti

Məsələ təkcə ekologiya ilə bağlı deyil. Torpaq əldən gedəndə söhbət sadəcə evlərdən və infrastrukturdan yox, dövlətin mövcudluğundan da gedir. İnsanlıq tarixində ilk dəfədir ki, bir ölkə bütün ərazisini itirə, amma beynəlxalq subyekt kimi mövcudluğunu saxlamağa cəhd edə bilər.

Fəlakətin coğrafiyası: rəqəmlər və proqnozlar

Tuvalu - təxminən 11 min əhali, orta hündürlük 1,8 metr. BMT-nin Ətraf Mühit Proqramının (UNEP, may 2025) hesabatına görə, 2050-ci ilə qədər ölkə ərazisinin yarıdan çoxu duzlu qrunt suları və sahil eroziyası səbəbindən yaşayış üçün yararsız olacaq. Kiribati - 33 atol və ada, təqribən 120 min əhali. Paytaxt Tarava artıq bu gün dalğaların basqınları ilə mübarizə aparır. Asiya İnkişaf Bankının (2025) hesablamasına görə, dəniz səviyyəsi 1 metr qalxarsa, ölkənin 95 faizi sular altında qalacaq. Maldiv adaları - 1100-dən çox ada, 540 min əhali. Prezident Məhəmməd Muazzu 2025-ci ilin aprelində açıq şəkildə dedi: "Maldivlər iqlim böhranı nəticəsində paytaxtını itirən ilk ölkə ola bilər". Marşall adaları - təqribən 60 min əhali. ABŞ 2025-ci ildə qərar verdi ki, marşallılar üçün Gvam və Havay adalarında məskunlaşma proqramını genişləndirsin. NOAA-nın proqnozuna görə, 2080-ci ilə qədər adaların 80 faizi sulara qərq olacaq. Bu artıq ehtimal yox, faktlara söykənən reallıqdır: 2024-2025-ci illərdə qeydə alınmış rekord qabarma dalğaları Tuvalunun 40 faizini, Kiribatinin isə 30 faizini müvəqqəti su altında qoydu.

Dövlətçiliyin hüquqi dilemması

1933-cü il Montevideo Konvensiyasına görə, dövlət dörd meyarla müəyyən edilir:

Daimi əhali Müəyyən olunmuş ərazi Effektiv hökumət Beynəlxalq münasibətlərə girə bilmək Bəs ərazi və əhali yoxa çıxsa nə baş verəcək? Beynəlxalq praktika bəzi hallarda elastiklik göstərib. Məsələn, Somalinin dövlət statusu onilliklərdir zəif hökumətinə baxmayaraq tanınır. Amma "batan" ölkələrdə məsələ daha sərt şəkildə ortaya çıxır - söhbət iki əsas ünsürün, yəni əhali və ərazinin birdən-birə tam yoxa çıxmasından gedir.

2025-ci ildə BMT-nin Beynəlxalq Məhkəməsi 18 kiçik dövlətin müraciətinə baxaraq etiraf etdi ki, iqlim dəyişikliyi "dövlətlərin fiziki mövcudluğuna təhlükə yaradır". Məhkəmə vurğuladı: "Dövlətçiliyin bir elementinin itməsi subyektliyin tam itirilməsi demək deyil". Amma sual açıq qaldı: ərazisi və əhalisi olmayan dövlət real olaraq yaşaya bilərmi?

Kiçik dövlətlərin cavabı: rəqəmsallaşma, müqavilələr və mühəndislik

Tuvalu bu məsələdə qabaqcıllıq edir. 2024-2025-ci illərdə ölkə "rəqəmsal dövlət" konsepsiyasını işə salıb. 2024-cü ilin noyabrında Avstraliya ilə müqavilə imzaladı: sənəddə Tuvalunun fiziki torpaqlarının taleyindən asılı olmayaraq dövlət kimi tanınacağı təsbit edildi. Avstraliya hər il 300 Tuvalu vətəndaşını qəbul etməyi və onlara bərabər hüquq verməyi öhdəsinə götürdü.

Tuvalu həmçinin arxivlərini, kadastr sənədlərini, dövlət rəmzlərini və mədəni irsini rəqəmsal formata keçirir. 2025-ci ilin dekabrında "metaversdə virtual ərazi" açılışı planlaşdırılır. Bu, "rəqəmsal ərazi" anlayışını hüquqi müstəviyə gətirmək üçün ilk addım olacaq.

Maldivlər isə texniki həllə bel bağlayır. 2025-ci ildə Hulhumale adlı süni ada layihəsi başa çatdırıldı. Burada 200 min nəfərin yerləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Amma bu tip layihələrin dəyəri 1,5 milyard dollardan çoxdur ki, bu da əksər Sakit okean ölkələrinin imkanları xaricindədir.

Marşall adaları və Kiribati isə Yeni Zelandiya və Fidji ilə danışıqlar aparır. Məqsəd - əhalinin köçürülməsi və dövlət statusunun qorunması ilə bağlı təminat əldə etməkdir.

Beynəlxalq təşəbbüslər: Rising Nations və yeni hüquqi modellər

2024-cü ilin sentyabrında Nyu-Yorkda Rising Nations Initiative işə başladı. Bu platforma 12 kiçik ada dövlətini birləşdirir. Onların əsas tələbi - "donmuş dəniz sərhədlərinin" tanınmasıdır. Yəni torpağın yoxa çıxması ilə dövlətin iqtisadi zonası itirilməsin. Bu, Tuvalu və Kiribati üçün on milyardlarla dollar dəyərində dəniz resurslarına nəzarət deməkdir.

2025-ci ilin yanvarında BMT Baş Assambleyasında ilk dəfə "eksteritorial dövlət" anlayışı müzakirəyə çıxarıldı. Yəni ərazisiz də dövlət statusunun tanınması. Fransa, Almaniya və Avstraliya ideyanı dəstəklədi. Amma Rusiya və Çin buna qarşı çıxaraq bildirdilər ki, belə addım "təhlükəli presedent" yaradar.

İqtisadi və mədəni nəticələr

Ərazinin itirilməsi o deməkdir ki, ölkə iqtisadi bünövrəsini də itirir. Dünya Bankının 2025-ci il məlumatına görə, Tuvalu və Kiribatidə ÜDM-in 70 faizə qədəri balıqçılıq lisenziyalarından formalaşır. Əgər onların iqtisadi zonaları mübahisələndirilsə, bu ölkələrin iqtisadiyyatları faktiki olaraq məhv olacaq.

Mədəni tərəf də az əhəmiyyət daşımır. 2025-ci ildə UNESCO "Exiled Nations Heritage" adlı yeni proqram işə saldı. Buraya Kiribatinin rəqs ənənələri və Marşall adalarının şifahi poeziyası daxil edilib. Amma aydındır ki, mədəniyyətin diasporada yaşadılması doğma torpaqdakı həyatın yerini tuta bilməz.

Geosiyasət: dəniz zonaları uğrunda savaş

Kiçik ada dövlətlərinin iqtisadi zonaları milyonlarla kvadrat kilometr ərazini əhatə edir. Məsələn, Kiribati 3,5 milyon kvadrat kilometr akvatoriyaya nəzarət edir - bu, Hindistanın bütün ərazisindən böyükdür. Bu zonaların itirilməsi dünya üzrə balıqçılıq və mineral resurslarının yenidən bölüşdürülməsi deməkdir.

Məhz buna görə ABŞ, Avstraliya, Çin və hətta Hindistan "himayə yarışı"na qoşulub. Vaşinqton üçün bu, Sakit okeanda nüfuzunu möhkəmləndirmək və Çini cilovlamaq məsələsidir. Pekin üçün bu, "Dəniz İpək Yolu" təşəbbüsünü gücləndirmək fürsətidir. Avstraliya üçün isə məsələ birbaşa milli təhlükəsizliklə bağlıdır.

Hüquq və presedentlər: "batan" ölkələrin taleyini kim müəyyən edəcək?

Beynəlxalq hüquq indiyədək ərazisi tamamilə yox olan dövlətlə rastlaşmayıb. Tarixdə mühacirətdə fəaliyyət göstərən hökumətlər olub - İkinci Dünya müharibəsində Polşa, 1990-cı ildə Küveyt. Amma heç bir ölkə bütün ərazisini birdən itirməyib.

Haaqa Beynəlxalq Hüquq Akademiyasının 2025-ci il hesabatında üç ssenari göstərilib:

Eksteritorial dövlətçiliyin tanınması - ölkə ərazisiz də BMT üzvlüyünü və iqtisadi zonalarını saxlayır. Başqa dövlətlə assosiasiya - Tuvalunun Avstraliya ilə bağladığı müqavilə nümunəsində olduğu kimi. Dövlətçiliyin tam itirilməsi - əhalinin digər ölkələrə inteqrasiyası və diaspor kimi mövcudluğu. Açar güclərin mövqeyi: yoxa çıxan dövlətlər ətrafında geosiyasi oyunlar

ABŞ: Sakit okeanda nüfuz strategiyası Amerika Birləşmiş Ştatları məsələni Asiya-Sakit okean regionunda nüfuz uğrunda mübarizə kontekstində dəyərləndirir. 2025-ci ildə Tramp administrasiyası Pacific Resilience Compact proqramını genişləndirdi və Tuvalu, Kiribati, Marşall adaları və Palauya dəstək üçün 5,2 milyard dollar ayırdı.

Vaşinqton bu ölkələrin dövlət statusunun saxlanmasında maraqlıdır. Çünki onlar BMT və digər beynəlxalq qurumlarda səs hüququna malikdirlər, onların iqtisadi zonaları isə dəniz yollarına nəzarətdə həlledici amildir. Pentaqon açıq bildirir ki, ada dövlətlərinə dəstək həm Çinin mövqelərini zəiflədir, həm də ABŞ-ın Sakit okeanın "ön cəbhəsində" möhkəmlənməsinə imkan yaradır.

Çin: iqlimi "yumşaq güc" aləti kimi istifadə Pekin isə ada dövlətlərinin iqlim həssaslığını "Dəniz İpək Yolu"nu genişləndirmək üçün istifadə edir. 2025-ci ildə Çin Kiribati ilə daşqınlardan qorunma infrastrukturunun tikintisi barədə razılaşma imzaladı. Əvəzində Kiribati Çin balıqçılıq şirkətlərinə öz iqtisadi zonasına giriş imkanı verdi.

Ekspertlər bildirirlər ki, Pekinin strategiyası ikili xarakter daşıyır: bir tərəfdən texniki həllər - bəndlər, duzsuzlaşdırma sistemləri təklif edir, digər tərəfdən isə adaları iqtisadi asılı vəziyyətə salır. Nəticədə Çin hətta əhalinin köçürülməsi baş versə də, öz təsirini saxlamağa çalışır.

Avstraliya və Yeni Zelandiya: regional məsuliyyət Kanberra və Vellinqton yaxşı anlayır ki, adalar yox olsa, əsas iqlim qaçqınları onların üzərinə düşəcək. 2025-ci ildə Avstraliya ilk dəfə immiqrasiya kvotasına ayrıca kateqoriya daxil etdi - "yoxa çıxan dövlətlərin vətəndaşları".

Tuvalu ilə imzalanan saziş bir ilk oldu: ilk dəfə bir ölkə digərini ərazisi yox olsa belə dövlət kimi tanımağa razılaşdı. Yeni Zelandiya hələlik ehtiyatlı hərəkət edir, amma Kiribati ilə oxşar müqaviləni nəzərdən keçirir.

Avropa: mənəvi dəstək, amma real mexanizmsiz Sakit okeanda özünün dənizaşırı ərazilərinə (Yeni Kaledoniya, Fransız Polineziyası) malik olan Fransa regionun sabitliyində maraqlıdır. 2025-ci ildə Paris BMT Təhlükəsizlik Şurasında "eksteritorial dövlətçiliyin" tanınması ilə bağlı qətnamə layihəsi irəli sürdü. Amma Rusiya bunu blokladı və bildirdi ki, "saxta dövlətlərin yaradılması beynəlxalq hüququ zədələyir".

Almaniya və Skandinaviya ölkələri də təşəbbüsü dəstəkləsə də, real maliyyə öhdəlikləri minimum səviyyədə qalıb.

Hüquqi debatlar: ərazisiz suverenlik mümkündürmü?

Tərəfdar arqumentlər

Müflis dövlət presedenti: əgər dövlət effektiv hökumət olmadan da (Somali, Liviya) mövcud sayılırsa, niyə ərazisiz də mövcud ola bilməsin? Beynəlxalq müqavilələr: dövlət onlarla beynəlxalq sənədin tərəfidir və ərazi yoxa çıxanda bu müqavilələr avtomatik qüvvədən düşmür. Ədalət prinsipi: dövlətin günahı olmadan (qlobal iqlim dəyişikliyi səbəbindən) yox olması onun hüquqlarının tanınması ilə kompensasiya edilməlidir. Əleyhinə arqumentlər

Ərazi - əsas ünsürdür: Montevideo Konvensiyası birbaşa "müəyyən olunmuş ərazi"ni dövlətin zəruri elementi kimi göstərir. Onsuz dövlət hüquqi uydurmaya çevrilir. Təhlükəli presedent: "eksteritorial dövlətçiliyin" tanınması separatçı hərəkatlar tərəfindən istifadə edilə bilər və bu, beynəlxalq sistemi sarsıdar. Praktik qeyri-mümkünlük: hökumət vətəndaşlarının yaşadığı ərazisiz necə fəaliyyət göstərəcək? BMT Beynəlxalq Məhkəməsinin mövqeyi 2025-ci ilin martında Məhkəmə yekun rəyini açıqladı. Orada deyilir: "Dövlətçiliyin bir elementinin yox olması dövlətin tam itirilməsi demək deyil". Amma ən vacib suala - dövlət ərazisini tam itirsə belə beynəlxalq subyekt kimi qala bilərmi - cavab verilmədi.

Dəniz sərhədləri məsələsi: iqtisadi zonalar uğrunda savaş

Ən kəskin mübahisələr məhz istisna iqtisadi zonalar ətrafında gedir. BMT-nin Dəniz Hüququ Konvensiyasına görə, dəniz sərhədləri torpaqla bağlıdır. Amma torpaq yox olanda sual ortaya çıxır: iqtisadi zona qalırmı?

Tuvalu üçün söhbət 900 min kvadrat kilometr okeandan gedir, Kiribati üçün isə 3,5 milyon kvadrat kilometrdən. Bu akvatoriyalarda zəngin ton balığı ehtiyatları və perspektivli faydalı qazıntı yataqları cəmləşib.

Kiçik dövlətlər "donmuş sərhədlər" prinsipinin təsbit olunmasını tələb edirlər. 2025-ci ildə BMT Baş Assambleyası yoxa çıxan dövlətlərin dəniz zonalarının qorunması ilə bağlı qətnamə qəbul etdi. Amma sənəd sadəcə tövsiyə xarakteri daşıyır.

Böyük güclər məsələyə ehtiyatla yanaşır: ABŞ və Avstraliya təşəbbüsə dəstək verir, Çin və Rusiya isə qarşı çıxır. Moskvanın arqumenti belədir: "Dəniz hüququ istisna hallara uyğunlaşdırılmamalıdır".

Əhalinin taleyi: iqlim qaçqınları, yoxsa yeni diaspor?

Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatının (IOM, 2025) proqnozuna görə, 2050-ci ilə qədər iqlim qaçqınlarının sayı 216 milyon nəfərə çata bilər. Kiçik adalar bu "ekoloji diasporanın" ilk mənbəyi olacaq.

Avstraliyada hazırda təxminən 15 min tuvalulu yaşayır. 2040-cı ilə qədər onların sayı üç dəfə arta bilər. Yeni Zelandiya 2025-ci ildən etibarən hər il 2000 nəfərlik xüsusi kvota tətbiq edib. Bu kvotadan Kiribati və Tuvalu vətəndaşları yararlana bilirlər. ABŞ isə Marşall adaları sakinlərinin köçürülməsini genişləndirmək öhdəliyi götürüb. Onlar üçün hələ əvvəldən Compact of Free Association çərçivəsində xüsusi miqrasiya rejimi mövcuddur. Amma beynəlxalq hüquqda "iqlim qaçqını" statusu hələ də təsbit olunmayıb. 1951-ci il Cenevrə Konvensiyası iqlimi sığınacaq üçün əsas kimi tanımır. BMT 2025-ci ildə yalnız yeni "İqlim köçləri haqqında Konvensiya"nın müzakirəsinə başladı.

Ssenarilərin proqnozu: XXI əsr və dünyanın yeni xəritəsi

Ekspertlər üç əsas ssenarini fərqləndirirlər:

Ərazisiz dövlətçiliyin saxlanması. Tuvalu və Kiribati BMT üzvü kimi mövcudluqlarını davam etdirir, hökumətləri mühacirətdə (məsələn, Avstraliya və ya Yeni Zelandiyada) fəaliyyət göstərir. Onların iqtisadi zonaları beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınır. Bu ssenari yalnız aparıcı dövlətlərin razılığı və beynəlxalq hüquqda yeni norma ilə mümkündür. Başqa ölkələrə inteqrasiya. Əhali köçürülür, dövlətçiliyin özü isə tədricən əriyir. Mədəni elementlər diaspor və ya muxtariyyət formasında qalır, amma suverenlik tamamilə yox olur. Hibrid model. Əhalinin bir hissəsi köçürülür, bir hissəsi süni adalarda və ya yüksəkliklərdə qalır. Dövlətçiliyin müəyyən elementləri saxlanır - rəqəmsal infrastruktur və beynəlxalq müqavilələr üzərində dayanan qismən suverenlik formalaşır. Bütün beynəlxalq sistem üçün çağırış

"Batan dövlətlər" məsələsi təkcə Sakit okean problemi deyil. Bu, bütün beynəlxalq ictimaiyyət üçün lakmus sınağıdır. Əgər dövlətlər fiziki olaraq yoxa çıxsa, amma hüquqi subyektliklərini qorusa, dünya yeni bir dövrə qədəm qoyacaq: artıq dövlətin mövcudluğu üçün əsas şərt ərazi sərhədləri olmayacaq.

Amma beynəlxalq hüquq dəyişməyə razılaşmasa, on minlərlə insan təkcə vətənini yox, həm də vətəndaşlığını, hüquqlarını və gələcəyini itirəcək. Onların dövlətləri tarixdə əriyib gedəcək, xalqları isə "evsiz millətlər"ə çevriləcək.

Bu gün dünyanın qarşısında seçim var: ya yeni normanı təsbit edib qəbul etmək ki, dövlət ilk növbədə xalq və onun öz müqəddəratını təyinetmə hüququdur, ya da göz yumub okeanın bütöv ölkələri xəritədən silməsinə imkan vermək.

Kiçik ada dövlətləri sadəcə "batan nöqtələr" deyil. Onlar bütün beynəlxalq hüquq sisteminə çağırışdır. Bu gün verilən sual aydındır: dövlət torpaqsız yaşaya bilərmi?

Cavab təkcə Sakit okeandakı on minlərlə insanın taleyini yox, həm də suverenlik anlayışının gələcəyini müəyyən edəcək. Əgər presedent yaradılarsa, sabah bu mexanizmlər iqlimin, müharibələrin və ya texnogen fəlakətlərin həyat imkanlarını məhv etdiyi başqa regionlara da şamil edilə bilər.

Tuvalu özünü "ilk rəqəmsal dövlət" adlandırsa da, sərt reallıq qalır: beynəlxalq tanınma olmadan bütün bu cəhdlər ümidsiz mübarizənin simvoluna çevrilə bilər. Əsas sual budur: dünya dövlətin yalnız torpaqdan ibarət olmadığını - xalq, mədəniyyət, tarix və mövcudluq hüququ olduğunu qəbul etməyə hazırdırmı, hətta torpaq okeanın dərinliklərinə getdiyi halda belə?