2024-2025-ci illərdə Mərkəzi Bank açıq bankçılıq üzrə tələbləri təsdiqləyib və bütün banklar üçün mərkəzləşdirilmiş API platformasının yaradılmasını strategiyaya daxil edib. Bu, inteqrasiya xərclərini kəskin azaldır, vahid xidmət kataloqunun formalaşmasını sürətləndirir və nəzarəti sadələşdirir.

Rəqəmsal dövlət yalnız bəyanatlarla deyil, real addımlarla irəliləyir. Kütləvi e-identifikasiya "Asan İmza" mobil imzası və vahid "digital.login" girişi üzərində qurulub. 2025-ci ilin ortalarınadək 1,5 milyondan çox istifadəçi "MyGov" supertətbiqindən fəal yararlanıb, "digital.login" hesablarının sayı isə 4 milyonu ötüb. Bu, maliyyə KYC prosesləri və məsafədən "onbording" üçün artıq tam əsasdır.

"Dəmir" tərəfdə də Azərbaycan özünü inamla göstərir. Avropa İnvestisiya Bankı "AzInTelecom"un iki yeni data-mərkəzinin tikintisini maliyyələşdirib, özəl sektor isə kommersiya infrastrukturunu genişləndirir. Bu, dövlətin "G-Cloud"u və kommersiya buludları üçün əlavə tutum və dayanıqlıq deməkdir.

Nəhayət, ölkə beynəlxalq bağlantını yenidən quraraq "rəqəmsal Orta dəhliz"in tranzit qovşağına çevrilmək niyyətindədir. "Digital Silk Way" layihəsinin tərkib hissəsi olan Transxəzər fiberoptik kabeli artıq döşənməyə hazırlaşır və 2026-cı ilin sonuna qədər istifadəyə verilməlidir. Planlaşdırılan tutum yüzlərlə terabit/saniyədir. Bu isə beynəlxalq trafikin etibarlılığı və maya dəyərində keyfiyyətcə sıçrayış deməkdir.

İnfrastrukturun inkişafı ilə paralel tələbat da artıb. 2025-ci ilin yazına ölkədə nağdsız əməliyyatlar üstünlük təşkil edib: daxili ödənişlərin həcminin təqribən 67%-i, sayının isə 91%-i nağdsız şəkildə aparılıb. Kartlarla aylıq dövriyyə 10 milyard manata yaxınlaşıb.

Yüksək rəqəmsal nüfuzetmə rəqəmlərlə də təsdiqlənir: 2025-ci ilə 9,2 milyon nəfər, yəni əhalinin demək olar 90%-i internetdən istifadə edir. Sosial platformalar böyüklərin üçdə ikisini əhatə edir. Bu isə fintech məhsulları üçün həm müştəri cəlbetmənin aşağı dəyəri, həm də mikrokreditləşmə, ödəniş xidmətləri və şəxsi maliyyə idarəetmə tətbiqləri üçün geniş bazar deməkdir.

Mərkəzi Bankın rəqəmsal manatla bağlı mövqeyi isə praqmatikdir. 2024-cü ilin sonunda tənzimləyici qurum hələlik milli rəqəmsal valyutanın buraxılışını planlaşdırmadığını açıqladı. Səbəb sadədir: imitasiya naminə buraxılışın mənası yoxdur. Lakin məsələ qapadılmayıb.

Qazaxıstan təcrübəsi göstərdi ki, unikallıq təqdim etməyən rəqəmsal valyuta adi kartdan fərqlənmir. Rəqəmsal manatın mənası yalnız o halda olacaq ki, kart və ani ödənişlərdə mövcud olmayan imkanlar təqdim etsin: rabitəsiz şəraitdə offline əməliyyatlar, ödənişlərin proqramlaşdırılması, tibbi və ya təhsil sahəsində ünvanlı vauçerlər, habelə xərclərin məqsədli istifadəsini izləyən mexanizmlər.

Digər vacib amil - muxtariyyətdir. Stabilləşdirilmiş rəqəmsal valyutalardan fərqli olaraq, Mərkəzi Bankın rəqəmsal valyutası rabitə kəsildikdə də işləməlidir. Avropa İttifaqının rəqəmsal avro layihəsi də bu istiqamətdə irəliləyir, offline modullar və etibarlı mühitlər yaradır. Azərbaycan rəqəmsal manat ideyasına qayıdarsa, offline-funksionallıq onun əsas nüvəsi olmalıdır.

Azərbaycanda açıq bankçılıq nümunəvi modelə çevrilə bilər. Mərkəzləşdirilmiş magistral vahid xidmət kataloqu, provayderlərin sertifikatlaşdırılmasını və SLA arbitrajını təmin edəcək. Fintech-lə bankların inteqrasiyası aylarla deyil, həftələrlə ölçülməlidir.

IPS artıq Hindistanın UPI sisteminin milli analoqu kimi işləyir. Növbəti mərhələ - hər yerdə QR-ekvayrinq, dinamik QR kodları, rekurrent ödənişlər və dövlət xidmətlərinin inteqrasiyasıdır. Bu, kiçik biznes üçün maya dəyərini azaldacaq, kommunal və bələdiyyə ödənişlərinin yığılmasını artıracaq.

Nəzarət də yeni mərhələyə keçməlidir. 2025-ci ildə Mərkəzi Bank SupTech nəzarətini tətbiq etməyə başlayıb. Bu, avtomatik skorinq modellərinin yoxlanmasını, şikayətlərin real vaxtda izlənməsini və mikrokredit risklərinin idarəsini nəzərdə tutur.

Yaşıl maliyyəni də unutmaq olmaz. Artıq Azərbaycan bankları iqlim riskləri və ESG göstəricilərini hesablamağı öyrənirlər. Fintech üçün bu, "yaşıl" məhsullar yaratmaq perspektivi deməkdir: ekoloji davranışa görə keşbek, enerji səmərəliliyinin maliyyələşdirilməsi, xüsusi kredit məhsulları.

Süni intellekt kapitalseyrli sahəyə çevrilib. Beynəlxalq agentliklərin məlumatına görə, onilliyin ortalarına data-mərkəzlərin enerji istehlakı ildə yüzlərlə teravatt-saata çata bilər. Azərbaycan üçün bu, artıq enerji bazasının yaradılmasını və bərpaolunan enerji investisiyalarının cəlb edilməsini tələb edir.

Artıq layihələr reallaşır: 240 MVt gücündə Xızı-Abşeron külək parkı, günəş stansiyaları və Masdar şirkətinin 2030-cu ilədək onlarla giqavatt gücündə proqramı. Bu, yalnız enerji mənbəyi deyil, həm də süni intellekt klasterlərini və hiperskalerləri cəlb etmək üçün arqumentdir: data-mərkəzlər ucuz "yaşıl" elektrik əldə edə biləcəklər.

Asiyanı Avropa ilə birləşdirən Transxəzər kabeli isə energetik infrastrukturu rəqəmsal bağlantı ilə tamamlayacaq. Maliyyə xidmətləri üçün bir neçə millisekundluq gecikmə belə rəqabət üstünlüyünə çevrilə bilər.

Orta Dəhliz rəqəmsal ölçü qazanır. Xəzərdən Avropaya gedən elektrik və məlumat axınları Bakının aqreqasiya nöqtəsinə çevrilməsi üçün güclü arqument yaradır.

Avropa İttifaqı kriptoaktivlər və ödənişlər üçün yeni normativ çərçivələr işə salır. Azərbaycan isə nəzarət rejimlərini elə tənzimləməlidir ki, beynəlxalq fintech şirkətləri üçün burada ofis açmaq sərfəli olsun.

Qazaxıstan təcrübəsi rəqəmsal valyuta ilə eksperimentlərin dəyərini göstərsə də, eyni zamanda xəbərdarlıq edir: əgər yeni pul forması unikal üstünlüklər təqdim etmirsə, istifadəçi adi pulla fərqini görməyəcək.

Müasir müharibələr getdikcə daha çox texnoloji xarakter alır: pilotsuz uçuş aparatları, süni intellekt və kibertəhdidlər əsas döyüş vasitələrinə çevrilir. Bu şəraitdə maliyyə infrastrukturu yalnız iqtisadi sınaqlara deyil, həm də birbaşa hərbi təzyiqlərə hazır olmalıdır. Söhbət sistemlərin sıradan çıxdığı fövqəladə hallardan gedir - rabitə kanalları və ya enerji təchizatı məhv edilə bilər. Bu səbəbdən, ödənişlərin offline rejimləri, ehtiyat data-mərkəzlər və muxtar hesablaşma sistemləri vacibdir ki, kütləvi hücumlar zamanı belə iqtisadiyyatın dayanıqlığı qorunsun. Məhz bu perspektivlə rəqəmsal manat layihələndirilməlidir: o, xarici zərbələrdən qorunan və istənilən şəraitdə işlək qalacaq valyuta olmalıdır.

Azərbaycanın qarşısında yaxın iki ildə konkret və genişmiqyaslı "çək-list" dayanır ki, onun icrası ölkənin maliyyə sisteminin gələcəyini müəyyənləşdirəcək. Mərkəzləşdirilmiş Open Banking sənaye yetkinliyinə çatdırılmalı, platforma eksperimentdən tammiqyaslı infrastruktur səviyyəsinə yüksəlməlidir. Paralel şəkildə QR-ekvayrinqin sürətlə tətbiqi vacibdir, xüsusən də sadəliyin və ucuzluğun həlledici rol oynadığı kiçik biznes seqmentində. Növbəti addım real vaxtda işləyən "SupTech" nəzarətinin tətbiqi olacaq. Bu, tənzimləyiciyə baş verənləri fakt üzrə deyil, elə həmin anda görmək imkanı verəcək. Xüsusi önəm daşıyan məsələ isə rəqəmsal manatın nüvəsini müəyyənləşdirməkdir: offline rejim və proqramlaşdırıla bilən ödəniş imkanları. Bu xüsusiyyətlər onun rəqabət üstünlüyünə çevrilməlidir. Bundan əlavə, beynəlxalq ödəniş provayderləri üçün şəffaf rejim qurmaq, enerji sektorunu İİ klasterlərinin yükünə hazırlamaq və rəqəmsal iqtisadiyyatın strateji arteriyası olacaq Transxəzər kabelinin tikintisini başa çatdırmaq əsas hədəflərdir.

Azərbaycanın rəqəmsal maliyyə gündəliyində ən böyük çağırışlardan biri xidmətlərin təkrarlanması riskidir. Bir çox ölkədə eyni funksiyanı müxtəlif platformalar icra edir və nəticədə bazar parçalanır, investisiyalar səmərəsiz xərclənir. Bu təhlükədən yayınmağın yeganə yolu rəqəmsal manatın dəqiq ixtisaslaşdırılması və ona unikal rol verilməsidir. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, Çinin rəqəmsal yuanı və ya Avropa Birliyinin rəqəmsal avro layihələri məhz bu prinsip üzərində qurulub. Əks halda, rəqəmsal valyuta sadəcə mövcud ödəniş infrastrukturunun bahalı surətinə çevrilə bilər.

Eyni zamanda kibertəhdidlər qlobal miqyasda getdikcə artır. 2023-cü ildə yalnız Avropada maliyyə sektoruna qarşı kiberhücumların sayı 45 faizdən çox artıb. Azərbaycan bazarı da bu tendensiyadan kənarda deyil. Buna görə də "ada rejimində" fəaliyyət göstərə bilən, hücumdan təcrid olunaraq işləmə qabiliyyətinə malik ehtiyat data-mərkəzlərin yaradılması həyati əhəmiyyət kəsb edir. Belə mərkəzlər hücum zamanı sistemi avtomatik şəkildə təmiz serverlərə yönləndirə bilər və ödəniş axınını dayandırmadan davam etdirmək imkanı yaradar.

Başqa bir təhlükə normativ parçalanmadır. Əgər banklar və fintech şirkətləri müxtəlif standartlarla işləsə, vahid maliyyə məkanı dağılacaq. Bunun qarşısını yalnız mərkəzləşdirilmiş Open Banking platforması ala bilər. Kadr çatışmazlığı da ciddi riskdir. Mövcud dinamika göstərir ki, Azərbaycanın illik tələbi ən azı 3-5 min yüksək ixtisaslı IT və fintech mütəxəssisi təşkil edir, amma universitetlərdə hazırlıq imkanları bu templə uyğun gəlmir. Həll yolu universitet proqramlarının sənaye ilə sinxronlaşdırılması və fintech, süni intellekt, kibertəhlükəsizlik üzrə sürətli kursların tətbiqidir.

Bütün bunlarla yanaşı, Azərbaycan yalnız problemləri həll etməklə kifayətlənməməli, həm də regionda yeni ton müəyyən etməlidir. Proqramlaşdırıla bilən sosial ödənişlər burada mühüm yenilik ola bilər. Bu mexanizm vəsaitlərin istifadəsini əvvəlcədən şərtləndirməyə imkan verir. Məsələn, dövlət yardımını alan şəxs onu yalnız təhsil və ya səhiyyə xidmətlərinə xərcləyə bilər. Beləliklə, korrupsiya riskləri minimuma enir. QR-ekvayrinq də kart ödənişlərinə nisbətən daha aşağı komissiya ilə işləyərək xüsusilə kiçik və orta sahibkarlar üçün çevik həll ola bilər. Əgər Azərbaycan bu sahədə qabaqcıl addım atsa, ölkə digər bazarlara nümunə çevriləcək.

Orta Dəhliz boyunca kross-sərhəd ödənişlər Bakıya Şərq və Qərb arasında strateji körpü rolunu verə bilər. Türkiyə, Mərkəzi Asiya və Çinlə real vaxt rejimində ödənişlər aparmaq Bakını regional maliyyə mərkəzinə çevirəcək. Digər tərəfdən, süni intellekt yüklərini qarşılamaq üçün "yaşıl" data-mərkəzlərin qurulması həm bərpa olunan enerji ilə dayanıqlı inkişafı dəstəkləyəcək, həm də Azərbaycanın rəqəmsal gücünü artıracaq. Bu model ölkəni yalnız regionda deyil, daha geniş miqyasda rəqəmsal iqtisadiyyatın liderlərindən birinə çevirə bilər.

Azərbaycanın rəqəmsal maliyyə hubu kimi rolu şüar deyil, dəqiq strategiyanın nəticəsidir. Əsas elementlər artıq mövcuddur: ani ödənişlər sistemi IPS, "Open Banking" mexanizmi, e-ID infrastrukturu, güclü data-mərkəzlər və beynəlxalq bağlantılar. Növbəti addımlar da aydındır: QR-ekvayrinqin tam inteqrasiyası, proqramlaşdırıla bilən ödənişlərin tətbiqi, Xəzər üzərindən rəqəmsal dəhlizin qurulması, beynəlxalq oyunçular üçün aydın qaydaların müəyyənləşdirilməsi və nəzarətin gücləndirilməsi.

Əgər bu qərarlar yaxın iki-üç ildə həyata keçirilsə, Bakı təkcə regionun rəqəmsal bazarı kimi deyil, bütün Cənubi Qafqaz üçün ödənişlərin, fintech-in və süni intellekt infrastrukturlarının əsas cazibə mərkəzi kimi möhkəmlənəcək. Azərbaycanın iqtisadiyyatı diversifikasiya olunacaq, ölkə isə qlobal rəqəmsal maliyyə xəritəsində aparıcı oyunçulardan biri kimi tanınacaq.

Elçin Alıoğlu TREND