Bu barədə Azərbaycanın BMT İnsan Hüquqları Şurasının gündəliyindəki 5-ci bəndin müzakirəsi zamanı verdiyi bəyanatda qeyd olunur.

"Biz xüsusi prosedurlar üzrə mandat sahiblərinin fəaliyyətinə böyük önəm veririk. Onların işi mandat çərçivəsində, beynəlxalq hüquqa, BMT Nizamnaməsinə, müvafiq qətnamələrə və Davranış Kodeksinə tam hörmət əsasında həyata keçirilməlidir. Dövlətlərlə konstruktiv əməkdaşlıq vacibdir və təqdim edilən məlumatlar qarşılıqlı əməkdaşlıq ruhunda nəzərə alınmalıdır", - bəyanatda vurğulanır.

Qeyd olunub ki, Azərbaycan insan hüquqları mexanizmləri ilə real dialoqu daha yaxşı qarşılıqlı anlaşma və sistemin səmərəliliyinin artırılması üçün mühüm amil hesab edir: "Biz insan hüquqlarının təşviqi və müdafiəsi istiqamətində geniş səylərimizin bir hissəsi olaraq BMT-nin insan hüquqları mexanizmləri ilə fəal əməkdaşlığı davam etdirəcəyik".

Bəyanatda həmçinin deyilir: "BMT-nin səkkiz onillik yoluna nəzər salaraq, biz insan hüquqları mexanizmlərinin effektiv, şəffaf, siyasətə alət edilməmiş və ikili standartlardan uzaq olmasını təmin etmək üçün səylərimizi artırmalıyıq. Yalnız bu halda insan hüquqlarının təşviqi və müdafiəsi sahəsində kollektiv sadiqliyimizi gücləndirə bilərik".

... Azərbaycanın BMT-nin Cenevrədə keçirilən İnsan Hüquqları Şurasının 58-ci sessiyasında səsləndirdiyi bəyanat sadəcə növbəti diplomatik protokol kimi qəbul edilə bilməz. Bu çıxış ölkənin tarixində ən uzun və ağrılı səhifələrdən biri - 2023-cü ildə ərazi bütövlüyünün bərpası - tamamlandıqdan sonra beynəlxalq institutlara yanaşmanın daha geniş transformasiyasını əks etdirir.

Ölkəmiz indi unikal vəziyyətdədir: bir tərəfdən, qaçqınların və məcburi köçkünlərin geri qaytarılması və bərpası üzrə nəhəng yükün altındadır; digər tərəfdən isə bu proseslərin beynəlxalq insan hüquqları standartlarına uyğun aparıldığını sübut etməlidir.

Təsadüfi deyil ki, bəyanat üç əsas istiqaməti əhatə edir: suverenlik və hüququn aliliyi, beynəlxalq strukturların siyasiləşməsinə qarşı mübarizə və insan hüquqları gündəminin postmünaqişə kontekstinə uyğunlaşdırılması. Hər bir istiqamət sadəcə bəyanat deyil, rəsmi hesabatlarla, statistika ilə və dövlətin konkret addımları ilə təsdiqlənən faktlara əsaslanır.

Bəyanatın əsas vurğusu - BMT İnsan Hüquqları Şurasının xüsusi prosedurlarına ciddi şəkildə riayət edilməsinin vacibliyidir. Azərbaycan açıq şəkildə bildirir: mandat sahibləri ilə əməkdaşlıq bərabərhüquqlu əsasda qurulmalıdır, ölkə isə xarici diktatların obyekti roluna salınmamalıdır.

2024-2025-ci illərdə Azərbaycan beynəlxalq institutlara yüksək açıq mövqe nümayiş etdirdi. BMT İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığının hesabatına əsasən, 2024-cü ildə Bakı xüsusi prosedurlardan gələn sorğuların 87%-nə cavab verdi, halbuki qlobal orta göstərici təxminən 72% idi. Bu isə Azərbaycanın dialoqa və hesabatlılığa dünya ortalamasından daha çox hazır olduğunu göstərir.

Bundan əlavə, Azərbaycan müntəzəm olaraq BMT-nin müqavilə qurumlarına - İnsan Hüquqları Komitəsinə, İşgəncələrə qarşı Komitəyə, Qadınlara qarşı Ayrı-seçkiliyin Ləğvi Komitəsinə - hesabatlar təqdim edir. Təkcə 2024-cü ildə ölkə dörd yenilənmiş hesabat göndərdi, onlardan ikisi məhkəmə islahatları və məcburi köçkünlərin hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı əlavə izahlı materiallarla müşayiət olunurdu. Bu məlumatlar Şuranın rəsmi sənədlərində təsbit olunub, bu isə onların Bakının birtərəfli iddiaları olmadığını göstərir.

Azərbaycanın bəyanatının digər ölkələr tərəfindən necə qarşılandığı az əhəmiyyətli deyildi. Sessiyanın kuluarlarında Qlobal Cənuba aid bir sıra dövlətlər, o cümlədən İndoneziya, Pakistan və Misir, insan hüquqları mexanizmlərinin depolitizasiyasının vacibliyi barədə mövqeyə dəstək verdilər. İndoneziya nümayəndəsi bildirdi ki, "ikili standartlar BMT sisteminə etimadı sarsıdır" və misal kimi Fələstinlə Sudanı göstərdi. Beləliklə, Azərbaycanın mövqeyi təcrid olunmuş görünmür, əksinə, beynəlxalq normaların selektiv tətbiqini tənqid edən dövlətlərin daha geniş cəbhəsinə daxil olur.

Eyni zamanda, Fransa və Kanada da daxil olmaqla bir sıra Qərb ölkələri çıxışlarında "insan hüquqları vəziyyətinə Qarabağda monitorinq təmin edilməli" tezisinə diqqət çəkdilər. Ancaq bu bəyanatlar konkret faktlara əsaslanmır, daha çox siyasi mesaj xarakteri daşıyırdı. Cavabında Azərbaycan nümayəndə heyəti rəsmi rəqəmləri təqdim etdi: Səhiyyə Nazirliyinin məlumatına görə, 2023-cü ilin noyabrından etibarən Xankəndi və Ağdamda fəaliyyət göstərən dörd xəstəxanada, o cümlədən bölgədə yaşayan etnik ermənilər də daxil olmaqla, 12 mindən artıq pasiyentə tibbi xidmət göstərilib. Bu faktlar guya tibbi xidmətlərə məhdud çıxış barədə iddialara cavab kimi səsləndi.

Azərbaycanın vəziyyətini daha aydın qiymətləndirmək üçün onu digər postmünaqişə nümunələri ilə müqayisə etmək faydalıdır. Məsələn, Bosniya və Herseqovina Deyton sazişlərindən 30 il keçməsinə baxmayaraq, hələ də qaçqınların geri dönüşü və daxili etnosiyasi maneələrlə üzləşir. BMT Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının məlumatına görə, Bosniyada qaçqınların yalnız 40%-ə qədəri evlərinə qayıda bilib.

Ruandada isə 1994-cü il soyqırımından sonra infrastrukturun bərpası və barışıq üçün onilliklər tələb olundu. Beynəlxalq qurumlar fəal rol oynasa da, proses daimi xarici təzyiqlərlə və "universal reseptlərin" tətbiqi cəhdləri ilə müşayiət olundu ki, bunlar da yerli xüsusiyyətləri nəzərə almırdı.

Bu fonda Azərbaycan daha sistemli və praqmatik yanaşma nümayiş etdirir. Ərazi bütövlüyünün bərpasından cəmi iki il sonra insanların geri qayıdışı və əsas infrastrukturun işə salınması prosesi başladı. Dünya Bankı ekspertlərinin qiymətləndirməsinə görə, bu dinamika "digər postmünaqişə nümunələri ilə müqayisədə orta göstəricidən yüksəkdir".

Azərbaycanın bəyanatında xüsusi yer tutan mövzulardan biri də təhlükəsizlikdir. 2025-ci ilin avqustuna olan məlumata görə, azad edilmiş ərazilərdə mina təhlükəsi nəticəsində 367 nəfər zərər çəkib, onlardan 69 nəfəri həlak olub. Həlak olanlar arasında 16 uşaq var. Bu rəqəmlər Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi tərəfindən dəfələrlə təsdiqlənib və açıqlanıb.

Azərbaycan bu faktlardan beynəlxalq müzakirələrdə arqument kimi istifadə edir: ərazilər minalardan tam təmizlənməyənədək məcburi köçkünlərin tam miqyaslı qayıdışı mümkün deyil. Deməli, onların hüquqlarının müdafiəsi beynəlxalq ictimaiyyətin minatəmizləmə proseslərinə dəstəyindən bilavasitə asılıdır. Bu səbəbdən Azərbaycan Cenevrədə humanitar minatəmizləməni dəstəkləyəcək beynəlxalq fondun yaradılmasına çağırış etdi. Maliyyə Nazirliyinin ilkin hesablamalarına görə, yalnız 2025-2027-ci illər üçün maliyyə ehtiyacı 1,3 milyard dollar təşkil edir.

Azərbaycanın Şurada irəli sürdüyü başqa bir arqument insan hüquqlarının yalnız siyasi və vətəndaş hüquqları ilə məhdudlaşmaması ilə bağlıdır. İqtisadi və sosial hüquqlar ümumi sistemin ayrılmaz hissəsidir. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, yalnız 2024-cü ildə Qarabağda 76 km yol çəkilib, 520 km elektrik xətləri bərpa olunub, 3 mindən çox ev qaz təchizatına qoşulub. Bu, birbaşa olaraq əsas sosial hüquqların təmin edilməsidir.

Azərbaycan nümayəndəsi çıxışında qeyd etdi ki, "insanın ləyaqətli yaşayış hüququ, təhsil və səhiyyəyə çıxışı ifadə azadlığı qədər əhəmiyyətlidir". Sözlərinə faktlarla dəstək verdi: 2025-ci ildə Ağdam və Zəngilanda 3,5 min şagird üçün nəzərdə tutulmuş dörd yeni məktəb açılıb. Bu layihələr həm dövlət büdcəsi, həm də Asiya İnkişaf Bankı daxil olmaqla beynəlxalq maliyyə institutlarının dəstəyi hesabına maliyyələşdirilib.

Azərbaycanın Cenevrədəki bəyanatı birmənalı qarşılanmadı. Qlobal Cənub ölkələri burada beynəlxalq institutlar sisteminə özlərinin iradlarını əks etdirən elementləri gördülər. Məsələn, Cənubi Afrika və Braziliya nümayəndələri "inkişaf etməkdə olan ölkələrin insan hüquqları gündəminin formalaşdırılmasında daha bərabərhüquqlu iştirakının" vacibliyini vurğuladılar. Azərbaycanın ikili standartlarla bağlı arqumentləri burada ümumi tendensiyanın təsdiqi kimi qəbul olundu: sistem islahatlara ehtiyac duyur.

Digər tərəfdən, bəzi Qərb dövlətləri "ifadə azadlığı və vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətində məhdudiyyətlər" barədə narahatlıqlarını ifadə etdilər. Ancaq bu tezislər əsasən qeyri-hökumət təşkilatlarının məlumatlarına söykənirdi ki, Azərbaycan nümayəndəsinin qeyd etdiyi kimi, "onlar həmişə obyektiv fəaliyyət göstərmir və bəzən ayrı-ayrı dövlətlərin siyasi maraqlarını əks etdirirlər". Qarşı arqument kimi Azərbaycan nümayəndə heyəti statistik məlumatlar təqdim etdi: 2024-cü ildə Azərbaycanda 60-dan çox yeni ictimai birlik qeydiyyatdan keçib, QHT sektoruna dövlət maliyyələşməsinin ümumi həcmi isə təxminən 16 milyon manat olub.

Beləliklə, beynəlxalq reaksiya göstərdi ki, Bakı öz arqumentlərini qlobal diskursa uğurla inteqrasiya edib, dialoqa hazır olduğunu təsdiqləməklə yanaşı, manevr üçün də kifayət qədər geniş imkan saxlayır.

Bəyanatın əsas məzmunlarından biri BMT sisteminə etimad məsələsidir. Azərbaycan açıq şəkildə bildirir ki, mexanizmlərin effektivliyi onların siyasiləşməsi ilə zədələnir. Bu arqumenti nəzərə almamaq çətindir, çünki son illərdə bir çox ölkələr İnsan Hüquqları Şurasını selektivliyə görə açıq tənqid edirlər.

Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun (Cenevrə, iyun 2025) analitik hesabatına əsasən, 2024-cü ildə Şura iştirakçısı olan ölkələrin təxminən 43%-i xüsusi prosedurların obyektivliyinə şübhə ilə yanaşıb. Sorğuda iştirak edən ekspertlərin yarıdan çoxu isə "sistemə etimadın son iyirmi ilin minimum səviyyəsində olduğunu" etiraf edib.

Azərbaycan isə bu şəraitdə sistemi dağıtmaq deyil, onu islahatlarla bərpa etməyi, bərabərlik, şəffaflıq və milli xüsusiyyətlərin nəzərə alınmasına əsaslanan yanaşmanı təklif edir. Bu baxımdan, Cenevrədəki bəyanatı sadəcə tənqid deyil, müsbət gündəmlə çıxış etmək cəhdi kimi qiymətləndirmək olar. Bu isə Bakını yalnız irad bildirən, lakin alternativ təqdim etməyən dövlətlərdən fərqləndirir.

Bəyanatın xüsusi əhəmiyyət kəsb edən hissələrindən biri məcburi köçkünlərin hüquqları ilə bağlıdır. 2025-ci ildə Azərbaycan hökuməti onilliyin sonuna qədər təxminən 140 min insanın öz evlərinə qaytarılmasını hədəf qoyub. Dövlət Statistika Komitəsinin proqnozlarına görə, 2030-cu ilə qədər ümumi geri qaytarılanların sayı 280 min nəfərə çata bilər.

Bərpanın iqtisadi effekti milyardlarla dollarla ölçülür. İqtisadiyyat Nazirliyinin məlumatına görə, təkcə 2024-cü ildə azad edilmiş ərazilərə qoyulan sərmayələr 3,5 milyard dolları ötüb. 2027-ci ilə qədər bu rəqəmin 10 milyard dollara yüksələcəyi gözlənilir. Layihələr energetika, nəqliyyat və kənd təsərrüfatı sahələrini əhatə edir. Bütün bunlar o deməkdir ki, bərpa prosesi yalnız humanitar deyil, həm də strateji iqtisadi layihəyə çevrilir.

Vacib məqam odur ki, Azərbaycan köçkünlərin geri dönüş prosesini beynəlxalq öhdəliklərin icrası kimi təqdim edir. Cenevrədə açıq şəkildə bildirildi: "Biz qayıdış hüququnu siyasi şüar kimi deyil, fundamental insan hüququ kimi görürük". Bu ifadə mövzunu regional siyasətin çərçivəsindən çıxarıb universal normalar səviyyəsinə qaldırır.

Azərbaycan mövqeyinin əhəmiyyətini anlamaq üçün digər bölgələrdəki oxşar proseslərə də baxmaq faydalıdır. 2025-ci ildə Sudanda böhran davam edir, məcburi köçkünlərin sayı 10 milyonu keçib, amma onların geri dönüşü ilə bağlı beynəlxalq ictimaiyyətin aydın strategiyası yoxdur. Fələstində isə qayıdış hüququ beynəlxalq bəyanatların mövzusu olaraq qalır, lakin real addımlarla dəstəklənmir.

Bu fonda Azərbaycan nadir nümunədir: dövlət bu hüququn reallaşdırılması üçün real məsuliyyəti öz üzərinə götürür. Məhz buna görə də Cenevrədəki bəyanat strateji xarakter daşıyır: o, yalnız ölkənin mövqeyini təsbit etmir, həm də qlobal insan hüquqları sistemində müzakirə üçün yeni model təklif edir.

Geosiyasi konteksti də unutmamaq lazımdır. Azərbaycanın arqumentasiyası ölkənin dünya güc mərkəzlərinin maraqlarının qovşağında yerləşməsi ilə sıx bağlıdır. Cenevrədəki mövqe yalnız insan hüquqları manifesti deyil, daha geniş strategiyanın tərkib hissəsidir: ayrı-ayrı Qərb paytaxtlarının artan təzyiqləri fonunda beynəlxalq imici möhkəmləndirmək və paralel olaraq Qlobal Cənubla əməkdaşlığı genişləndirmək.

Beynəlxalq Strateji Araşdırmalar İnstitutunun (London, iyul 2025) məlumatına görə, Azərbaycan 2023-2025-ci illərdə insan hüquqları ritorikasından ən fəal istifadə edən Avrasiya ölkələri arasında ilk beşlikdədir. Bu fakt göstərir ki, bəyanatı yalnız humanitar müstəvidə deyil, strateji kontekstdə də dəyərləndirmək lazımdır.

Beləliklə, Azərbaycanın BMT İnsan Hüquqları Şurasının 58-ci sessiyasında səsləndirdiyi bəyanat bir sıra reallıqları və çağırışları əks etdirən sənəddir. O, üç əsas prinsip üzərində qurulub: - hüququn aliliyi və suverenliyə hörmət; - siyasiləşmə və ikili standartlardan imtina; - postmünaqişə çağırışları və məcburi köçkünlərin hüquqlarına diqqət.

Bu prinsiplər praktikadan ayrı mövcud deyil, onlar konkret rəqəmlər, hesabatlar və dövlətin atdığı addımlarla təsdiqlənir. Azərbaycan beynəlxalq mexanizmlərlə yüksək səviyyədə əməkdaşlıq nümayiş etdirərək eyni zamanda azad edilmiş ərazilərdə genişmiqyaslı bərpa layihələri həyata keçirir.

Cenevrədə səsləndirilən bəyanat sadəcə diplomatik rituallar toplusu deyil, strateji manifestdir. O, müasir insan hüquqları sisteminin yenilənməyə ehtiyacı olduğunu vurğulayır və bunun üçün praqmatik, hüquqi əsaslara söykənən bir model təqdim edir. Uzunmüddətli işğaldan çıxaraq azad edilmiş torpaqlarda yeni cəmiyyət quran Azərbaycan bu islahatların təşəbbüskarlarından biri olmaq iddiasındadır.

Multilateralizmin böhran yaşadığı bir dövrdə məhz bu cür yanaşmalar beynəlxalq institutlara etimadı bərpa edə bilər. Azərbaycan Cenevrədə göstərdi ki, konstruktiv dialoq yalnız suverenliyə hörmət, insanların real ehtiyaclarının nəzərə alınması və siyasiləşdirilmiş sxemlərdən imtina üzərində qurulduqda mümkündür. Bu, yalnız bir dövlətin mövqeyi deyil, həm də beynəlxalq insan hüquqları sisteminin gələcək inkişafı üçün mümkün ssenaridir.

Elçin Alıoğlu TREND