Rusiyanın iqtisadiyyatı yeni fazaya qədəm qoyub. Əvvəllər büdcə sabitliyini əsasən xammal gəlirləri təmin edirdisə, indi diqqət getdikcə vətəndaşlardan və biznesdən toplanan vergilərə yönəlir. 2025-ci ildən start götürən genişmiqyaslı vergi islahatı artıq yeni maliyyə reallığının təməl daşıdır. İnsanların cibinə uzanan bu sistem dövlətin artan xərclərini qarşılamaq üçün əsas resurs kimi çıxış edir.

Sadə vergi rejimindən pilləli sistemə: dönüş baş verdi

Rusiya az gəlirli gəlir vergisi ölkələri sırasını arxada qoyur. Beşpilləli proqressiv vergi sisteminə keçid (yüksək gəlirlər üçün 22 faizədək) onu dünya reytinqlərində tamamilə başqa mövqeyə çıxardı. Müqayisə üçün: proqressiv sistem tətbiq edən ölkələrin 40 faizində başlanğıc dərəcə 10 faizdən, 60 faizində isə 13 faizdən aşağıdır. Rusiyanın 13 faizlik həddi isə ilk andan yüksək planı göstərirdi.

Ekspertlər bu keçidin nəticələrini artıq hesablayıblar. Ali İqtisad Məktəbinin analitikləri xəbərdarlıq edir: yalnız yeni şkalanın tətbiqi 2025-ci ildə əhalinin real gəlir artımını 0,4 faiz azaldacaq. Bu quru statistika deyil - istehlak aktivliyinin düşməsi və nəticədə ÜDM-ə təzyiq deməkdir. Yəni insanların pulu əvvəlkindən tez tükənməyə başlayır.

Amma yük yalnız vətəndaşların çiyinlərinə düşmür. Biznes də eyni aqibəti yaşayır: mənfəət vergisi 20 faizdən 25 faizə qaldırıldı, sadələşdirilmiş sistemdəki şirkətlər ƏDV-dən azadolma üstünlüyünü itirdi, metallurqlar və gübrə istehsalçıları isə hasilat vergisinin artımını hiss etdilər. Üstünü isə yeni turizm yığımları tamamlayır.

Maliyyə Nazirliyinin hesablamalarına görə, bu kompleks islahat təkcə 2025-ci ildə büdcəyə əlavə 2,6 trilyon rubl gətirməlidir. Beşillik perspektivdə isə söhbət 17 trilyona qədər əlavə gəlirdən gedir. Vergi xidməti ilin ilk beş ayının statistikasını açıqlayıb: ümumi vergi daxilolmaları 6 faiz artıb, gəlir vergisinin yığımı 14 faiz çoxalıb (+300 milyard rubl), mənfəət vergisinin isə artımı 74 faizlə hamını şoka salıb.

Gəlirlərin artımı fonunda böyüyən kəsir: müharibə dövrünün paradoksu

Amma burada vəziyyətin əsas paradoksu ortaya çıxır. Vergi islahatından rekord gəlirlər toplansa da, 2025-ci ilin ilk yarısında federal büdcə kəsiri 3,7 trilyon rubla (ÜDM-in 1,7 faizi) çatıb. Bu göstərici əvvəlki planlaşdırılan 1 trilyondan xeyli çoxdur.

Niyə belədir? İki cəbhədən zərbə göz qabağındadır:

Neft-qaz gəlirlərinin azalması - ucuz neft nəticəsində hasilat vergisindən daxilolmalar 18 faiz çöküb. Xərclərin görünməmiş artımı - hərbi-sənaye kompleksi və xüsusi əməliyyat üçün maliyyələşmə dövlət büdcəsini yükləyir, artan vergi gəlirləri belə bu yükü bağlaya bilmir.

Nəticədə hökumətin maliyyə bloku dalana dirənib: əsas xərclərə təsir edə bilmir, ixracdan gələn vəsaitlər isə günü-gündən etibarsızlaşır. Yeganə qısamüddətli çıxış yolu - ehtiyat fondlarını yemək. Maliyyə naziri Anton Siluanov da bunu təsdiqləyib: kəsirin fonunda Milli Rifaha Fondundan 447 milyard rublun çıxarılması planlaşdırılır. Bu, fondun likvid hissəsinin 10 faizindən artıqdır.

Üstəlik, iyulun sonunda yaşanan bir hadisə vəziyyəti daha da aydın göstərdi. Təxminən 3 milyon vətəndaşın pensiya yığımlarının bir hissəsini əhatə edən proqram üzrə Maliyyə Nazirliyi vaxtında 51 milyard rublluq ödənişi edə bilmədi. Rəsmi qurum bunu "texniki gecikmə" adlandırıb və sentyabra qədər pulun veriləcəyini deyir. Amma bu epizod büdcənin həddən artıq yükləndiyini və gərginliyin kritik səviyyəyə çatdığını göstərən çox aydın siqnaldır.

Gizli müsadirə mexanizmi

Rəsmi Moskva əmin edir ki, "əsas vergi şərtləri 2030-cu ilə qədər dəyişməyəcək". Amma bu sakitləşdirici ritorikanın arxasında tamamilə başqa mənzərə gizlənir. Əslində hökumət vətəndaşlardan və biznesdən pul çıxarmağın alternativ yollarını qızğın axtarır.

Birbaşa vergi artımı siyasi risk daşıdıqda, işə "xırda, amma kütləvi" addımlar qoşulur:

Dövlət rüsumlarının kəskin artırılması - bu, xüsusən azgəlirli təbəqələr üçün ədalət mühakiməsinə çıxış imkanını sual altına qoyur. Məsələn, kommunal xidmətlər üzrə haqsız hesablamalara etiraz etmək indi daha baha başa gələcək. Utilizasiya yığımı üzrə radikal artım planları - bu, avtomobil sahiblərinin cibinə həm yeni maşın alarkən, həm də köhnəni saxlayarkən ağır yük kimi düşəcək. Özünü məşğul elan edənlər üçün tətbiq edilən xüsusi rejimin faktiki ləğvi - bu sistem uğurunun qurbanı oldu, çünki ənənəvi sektorlarda vergidən yayınmaq üçün çox cəlbedici idi.

Hər biri ayrıca baxanda xırda görünə bilər. Amma birlikdə bu addımlar güclü müsadirə mexanizmi yaradır, özəl sektordan dövlət xəzinəsinə sistemli şəkildə pul axıdılır.

Rusiyanın fiskal siyasəti indi misilsiz sərtliyə qədəm qoyub. 2025-ci ilin vergi islahatı yekun deyil - sadəcə başlanğıcdır. Xammal modelinin iflası və müharibənin devasa xərcləri fonunda dövlət getdikcə daha çox vətəndaşların və şirkətlərin ciblərinə baxır. "Baza vergilərinə toxunmamaq" vədləri artıq formal bəyanata çevrilib - fon isə rüsumların və gizli ödənişlərin artmasıdır. Münaqişə davam etdikcə, fiskal təzyiqin də yalnız güclənəcəyi, xəzinəni doldurmaq üçün yeni mənbələrin axtarışının əsas trend olacağı açıq görünür. Rusiyalıların cibləri "yeni neft" elan edilib - amma tükənən və sosial baxımdan çox həssas resurs kimi.

Artan büdcə təzyiqi fonunda hökumət fiskal yükü artırmaq üçün genişmiqyaslı kampaniya başlayıb. Trendi aydın görmək olar: dövlət rüsumları və yığımları rekord həddə yüksəldilir, güzəştli rejimlər isə bir-bir ləğv olunur. Qısa müddətdə - xəzinəyə on milyardlarla rubl, uzunmüddətli perspektivdə isə vətəndaşların və biznesin davranış modelinin dəyişməsi. Məqsəd sadədir: maliyyə axınlarını "lazım olan məcraya" yönəltmək.

Məhkəmə sistemi: ədalətin bahalı qiyməti

Ən səs-küylü nümunələrdən biri məhkəmələrə müraciətlər üzrə dövlət rüsumlarının kəskin artımıdır. Dəyişikliklər əslində "qiymət baryeri" konsepsiyasını reallaşdırır. Məqsəd ikiqatdır: büdcəni doldurmaq və məhkəmə sistemini xırda, spekulyativ iddialardan boşaltmaq.

Amma qiymətlərin artımı kəskin oldu. Orta hesabla 10-15 dəfə, bəzi kateqoriyalarda isə 50 dəfədən çox. Əmlak iddiası qaldırmaq artıq 400 yox, 4000 rubla başa gəlir. Apellyasiya müraciəti 150 rubldan 3000-ə qalxıb. Ən ağır zərbə iqtisadi mübahisələrə dəyib: fiziki şəxslər üçün rüsum 300-dən 10 000 rubla, hüquqi şəxslər üçün isə 2000-dən 60 000 rubla yüksəlib.

Dövlət Dumasının deputatı Oksana Dmitriyeva açıq deyib: bu artımlar birbaşa vətəndaşların kütləvi iddialarına zərbədir. Məsələn, kommunal xidmətlərin haqsız hesablanmasına qarşı şikayət. Əvvəllər bunun qiyməti simvolik 300 rubl idi, indi isə ailə büdcəsi üçün ciddi yük olan 3000 rubldur. Hakimiyyətin verdiyi mesaj aydındır: "öz hüququn üçün nə qədər ödəməyə hazırsan?"

Avtomobil - tükənməyən fiskal resurs

Maliyyə və Sənaye-Ticarət nazirliklərinin diqqət mərkəzində ənənəvi olaraq sürücülər dayanır. Rusiyada avtomobil - sadəcə nəqliyyat vasitəsi deyil, həm də vergiyə cəlb etmək üçün ən əlverişli obyektdir. İstər minik, istər yük maşını, istərsə də kənd təsərrüfatı texnikası - onlarsız yaşamaq mümkün deyil. Bu isə avtomobil sahiblərini dövlət üçün "ideal auditoriya"ya çevirir.

1 sentyabrdan rüsumların ikiqat artırılması planlaşdırılır: milli sürücülük vəsiqəsi - 4000-6000 rubl, beynəlxalq hüquqlar - 3200 rubl, nəqliyyat vasitəsinin pasportu - 1200 rubl, maşının qeydiyyatı isə 3000 rubl olacaq.

Bununla yanaşı, utilizasiya yığımında da "sıçrayış" gözlənilir. Fiziki şəxslər üçün 160 at gücündən yuxarı maşınlara tətbiq edilən güzəştli tariflərin ləğvi nəzərdə tutulur. Yəni ki, şəhər üçün kiçik həcmlilərdən başqa bütün avtomobillərə 20 min rublluq baza tarifi tətbiq olunacaq. Müqayisə üçün: hüquqi şəxslər artıq yüz minlərlə ödəyir, ekspertlərin ironiyası ilə desək, "sadə vətəndaşlar hələ ucuz qurtarır".

Nazir Anton Alixanov da açıq deyir: söhbət ildə on milyardlarla əlavə rubl yığımından gedir. Amma bazar artıq nəticələri hiss edir - idxal avtomobillərinin satışında çöküş, logistika xərclərinin artımı, kəndlilərin texnika parkını yeniləyə bilməməsi. Buna baxmayaraq, "eksperiment uğurlu" sayılır və onun məntiqini elektronika kimi başqa sahələrə də tətbiq etməyi planlaşdırırlar.

"Sadələşdirilmiş" biznes və özünü məşğullar üçün qürub çağı

Ən sistemli zərbə isə kiçik biznes və özünü məşğul elan edənlərə hazırlanır. Hakimiyyət artıq aydın siqnal verib: "vergi tətili" başa çatır. Peşəkar gəlir vergisi (NPD) ilə bağlı eksperiment milyonlarla "evdə tort bişirən" və repetitoru kölgədən çıxarmaqda uğurlu oldu. Amma indi rejimi 2028-ə qədər dayandırmaq planı var.

Maliyyə nazirinin müavini Aleksey Sazanov açıq etiraf edir: söhbət tam ləğvdən yox, "rejimin dəyişməsindən" gedir. Amma mahiyyət eynidir - özünü məşğulluq sərfəli olmayacaq. Kölgədən çıxanlar indi seçim qarşısında qalır: ya fərdi sahibkar kimi qeydiyyatdan keçib daha çox vergi ödəməli, ya da fəaliyyətini bağlamalı olacaqlar. Vergi orqanları isə illərlə qeyri-leqal gəlirlərin izlənməsi üzrə böyük təcrübə toplayıb və bu ssenariyə hazırdır.

Qanunvericilər arasında isə "2028-i gözləməyək, prosesi sürətləndirək" çağırışları çoxalır. Prezident artıq müvafiq tapşırıq verib: özünü məşğulluq rejimindən çıxışı stimullaşdırmaq və sadələşdirilmiş vergi sisteminin tətbiq dairəsini daraltmaq. Nəticə aydındır - "sadələşdirilmiş" yalnız ən xırda bizneslərdə qalacaq, digərləri isə 6 faizdən 25 faizlik mənfəət vergisinə qədər yük hiss edəcəklər.

"Üfüq vergisi" - büdcə üçün ekzotik ideya

Xəzinəni doldurmaq üçün hakimiyyət getdikcə daha qəribə təşəbbüslərə əl atır. Son illüstrasiya - Dövlət Dumasının Turizm Komitəsinin sədri Sanqacı Tarbayevin təklifi: xaricə tur təşkil edən şirkətlərdən "üfüq vergisi" toplamaq.

Onun izahı sadədir: ölkədən çıxan kapitalı daxili turizmə yatırmaq. Tarbayev deyir: "Ötən il elektron turpaketlərin statistikasına əsasən, rusiyalılar xaricdə tətil üçün 700 milyard rubl xərcləyib. Əgər hər paketə 200-300 rubl əlavə olunsa, ölkə daxilində hər il 5-7 milyard rubl toplanar".

Amma bu, gözəl görünsə də, iqtisadi qanunları saymır. Belə vergi qaçılmaz olaraq turpaketlərin qiymətinə əlavə olunacaq, onsuz da baha olan xarici istirahəti orta təbəqə üçün daha əlçatmaz edəcək. Daxildə isə real alternativ yaranmayacaq. Üstəlik, 700 milyardlıq axının fonunda 5-7 milyardlıq əlavə "damcı effekti"dir, turizmin infrastrukturunu dəyişməyə qətiyyən yetməz. Bu, strateji inkişaf deyil - investisiya siyasətinin sadəcə imitasiya formasıdır.

Siyasi çıxış yolu yoxdur

Əslində, hökumətin mövcud iqtisadi böhrandan çıxmaq üçün asan və ağrısız resepti yoxdur. Yeganə kardinal həll - münaqişənin dayandırılması, sanksiyaların hərtərəfli sülh sazişi ilə aradan qaldırılması, institutlara və mülkiyyət hüququna etimadın bərpası. Amma bu variant siyasi elita üçün əlçatmaz zonadır. Ona görə də sistem ən rahat, amma ən ağrılı yolu seçir - fiskal presi sərtləşdirmək.

Büdcə gəlirləri azalanda cavab da dəyişməz olur: vergilərin ardıcıl artırılması, vergitutma bazasının genişləndirilməsi, cərimələrin və dövlət xidmətlərinin qiymətlərinin qaldırılması. Hakimiyyət yeni dəyər yaratmır - sadəcə mövcud sərvəti yenidən bölür, həm iqtisadiyyatın, həm də ailə büdcələrinin boğazına kəmər sıxır.

Bu paradiqmanın ən "sevimli" aləti aksizlərin artırılmasıdır. Siyasi cəhətdən əlverişli addımdır - istənilən vaxt bunu "millətin sağlamlığına qayğı" pərdəsinə bürüyə bilərlər. Guya zərərli vərdişlərə qarşı mübarizə aparılır, amma xərci istehlakçıların cibindən çıxır.

Amma iqtisadi reallıq inzibati arzuları üstələyir. Ötən il spirtli içkilərə aksizlərin kəskin artırılması klassik ssenarini işə saldı: kölgə sektoruna axın. Rosalkoqolnadzor fəxrlə açıqladı ki, 2025-ci ilin ilk yarısında leqal araq istehsalı 10,9 faiz, konyak isə 17 faiz çöküb. Rəsmi hesabatda "uğur" kimi təqdim edilən bu rəqəmlərin arxasında isə qaranlıq bir həqiqət gizlənir - milyonlarla insan samoqona və qeyri-leqal içkiyə keçib. Onun keyfiyyətini və təhlükəsizliyini isə heç kim yoxlamır.

Ən faciəli məqam - bu fəlakətin real miqyasını qiymətləndirmək mümkün deyil. Yeganə dolayı indikator - surroqatlardan zəhərlənmə nəticəsində ölüm statistikasının artımı idi, amma Rosstat artıq bu detallı demoqrafik məlumatları bloklayıb. Yəni dövlət təkcə kölgə bazarını şişirdən iqtisadi şərtlər yaratmadı, həm də onun fəsadlarını ölçmək imkanını özü və cəmiyyət üçün məhv etdi.

"Üfüq vergisi" ideyası da, aksiz siyasəti də bir həqiqəti göstərir: struktur böhran şəraitində dövlət köklü islahatlara deyil, qısamüddətli fiskal tədbirlərə üstünlük verir. Amma bu tədbirlər problemin kökünü həll etmir, əksinə, sistemi daha da ağırlaşdırır. Çözüm isə qeyri-müəyyən gələcəyə təxirə salınır.

Cib ovuna çıxan fiskal sistem

Əlavə maliyyə resursları axtarışında federal hakimiyyətin baxışları getdikcə daha çox vətəndaşların və biznesin ciblərinə yönəlir. Ənənəvi büdcə ehtiyatları tükənib, xərclər isə artmaqda davam edir. Bu fonda fiskal sistem yeni gərginlik mərhələsinə hazırlaşır. Ekspertlər xəbərdarlıq edir: yaxın perspektivdə söhbət sadəcə kosmetik düzəlişlərdən getməyəcək, vergi rejiminin sistemli sərtləşməsi gözlənilir. Yükün əsas ağırlığı isə dolayı vergilərin artımı ilə əhalinin çiyinlərinə düşəcək.

Ən real və "səs-küysüz" alət - aksiz mallarının bazasını genişləndirməkdir. Artıq tətbiq olunmuş "maye polad" aksizindən sonra növbəti mərhələ kimi şəkər, qazlı şirin içkilər, duz və yağ miqdarı yüksək olan məhsulların vergiyə cəlb olunması gözlənilir. Formal olaraq bunlar "millətin sağlamlığına qayğı" kimi təqdim edilir, amma mahiyyətcə bu klassik fiskal proteksionizmdir - inzibati baxımdan asandır, siyasi baxımdan isə birbaşa vergi artımından daha az risklidir.

Rusiyanın vergi sistemində ən çox yığılan və ən asan nəzarət olunan vergilərdən biri də ƏDV-dir. Hazırda 20 faiz səviyyəsində olan bu verginin 22-25 faizə qaldırılması ideyası ekspert mühitində vaxtaşırı yenidən qızışır. Qarşı arqumentlər məlumdur: inflyasiya effekti və biznes üçün əlavə yük, xüsusən kiçik və orta sahibkarlıq üçün, hansı ki, onsuz da vergi kompensasiyası ilə bağlı uzun və mürəkkəb prosedurlardan əziyyət çəkir. Amma dövlətin kəskin pul ehtiyacı fonunda bu arqumentlər ikinci plana keçə bilər.

"Proqressiv gəlir vergisi və ya var-dövlət vergisi kimi kəskin addımlar gözləməyə dəyməz, - deyir tanınmış iqtisadçı İqor Lipsits. - Hakimiyyət ən az siyasi risk daşıyan yolları axtaracaq. Ən real ssenari mənim fikrimcə ƏDV dərəcəsinin qaldırılması və aksizlərin növbəti mərhələdə genişləndirilməsidir. Digər vergi yaradıcılığı, xüsusən də elita qruplarının gəlirlərinə birbaşa toxunan variantlar hələlik real görünmür".

Beləliklə, fiskal yükün artması artıq qaçılmaz trenddir. İllərlə yığılan iqtisadi böhran və beynəlxalq təcrid dövlətin daxili mənbələrdən daha çox resurs çıxarmasını tələb edir. Bu paradiqmada vaxtilə vitse-premyer Sergey İvanovun dediyi məşhur formulanın - "insan ikinci neftdir" - zərərli məna kəsb etməsi də təsadüfi deyil. Əvvəllər bunu çətinliklə "insan kapitalına metafora" saymaq olardısa, bu gün bu ifadə maliyyə məmurları üçün açıq-aydın fəaliyyət proqramına çevrilir.

Mənbələr

[1] 2025-ci ildən etibarən maksimum 22 % dərəcə ilə proqressiv gəlir vergisi şkalası qüvvəyə minəcək https://www.nalog.gov.ru/rn05/news/activities_fts/15068109

/ [2] Beş gəlir vergisi dərəcəsi müəyyən edilib: 13 %, 15 %, 18 %, 20 %, 22 % https://www.nalog.gov.ru/rn86/news/tax_doc_news/15477619

/ [3] 31.07.2024 tarixli Federal Qanun № 389-FZ (yeni gəlir vergisi şkalası haqqında) https://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_477549

/ [4] 2025-ci ildən etibarən proqressiv gəlir vergisi şkalası: 13 %-dən 22 %-dək https://www.garant.ru/1c-wiseadvice/guide/progressivnaya-shkala-ndfl-s-2025-goda

/ [5] Rusiyada vergilər artırıldı. Kimlər və nə qədər əlavə gəlir vergisi ödəyəcək https://www.rbc.ru/life/news/65f2e4059a7947c43ef84a92

[6] Proqressiv gəlir vergisi şkalası: vergi islahatından kimlər təsirlənəcək https://www.vtbnpf.ru/press/articles/ndfl-v-2025-godu-kogo-zatragivaet-nalogovaya-reforma

/ [7] 2025-ci ilin ilk yarısında federal büdcə kəsiri - 3,694 trilyon ₽ (ÜDM-in 1,7 %-i) https://minfin.gov.ru/ru/press-center/?id_4=39806-predvaritelnaya_otsenka_ispolneniya_federalnogo_byudzheta_za_yanvar-iyun_2025_goda

[8] İlk yarımilin yekunlarına görə büdcə kəsiri 3,7 trilyon ₽ təşkil edib https://ria.ru/20250707/byudzhet-2027729319.html

[9] Rusiya Federasiyasının federal büdcə kəsiri 3,69 trilyon ₽ (ÜDM-in 1,7 %-i) təşkil edib https://tass.ru/ekonomika/24452919

[10] Russia's budget deficit reaches 3.69 trillion roubles (1.7 % GDP) https://www.reuters.com/markets/europe/russia-budget-deficit-reaches-2025-target-level-17-gdp-first-half-year-2025-07-07

/ [11] 2025-ci ilin ilk yarısının sonuna büdcə kəsiri demək olar ki, 3,7 trilyon ₽-a çatdı https://www.forbes.ru/mneniya/541715-vse-radi-deficita-pocemu-rossijskij-budzet-ne-vpisyvaetsa-v-prognozy

[12] Büdcə kəsiri niyə artdı: neft-qaz gəlirlərinin azalması və xərclərin artması https://frankmedia.ru/209416

[13] Büdcə kəsiri, Milli Rifah Fondunun istifadəsi, neft-qaz gəlirlərinin azalması https://t-j.ru/news/budget-half-2025

/ [14] 2025-ci ildə Rusiya büdcəsinin rekord üçdə birini müharibə və güc strukturlarına yönəldəcək https://meduza.io/feature/2024/10/01/voyna-vnov-glavnyy-prioritet-rossiyskogo-byudzheta-v-2025-m-na-oboronu-i-silovikov-potratyat-rekordnuyu-summu

[15] Hökumət hərbi büdcəni doldurmaq üçün yeni vergi artımına hazırlaşır https://www.moscowtimes.ru/2025/08/20/inache-prosto-neshodyatsya-kontsi-skontsami-pravitelstvo-gotovit-novoe-povishenie-nalogov-chtobi-napolnit-voennii-byudzhet-a172193

 

Son.az