ABŞ prezidenti Donald Tramp yanvarın 2025-də Ağ Evə qayıdandan bəri dünya iqtisadiyyatında ən sərt tarif hücumuna start verib. Onun yeni dalğa proteksionizmi artıq qlobal ticarət balansını dəyişib və Vaşinqtondan Pekinə qədər iqtisadi və ekspert dairələrində mübahisələrə səbəb olub. Amma bu aqressiv addımların arxasında bir paradoks da gizlənir: Tramp həm sərt proteksionist kimi çıxış edir, həm də zəruri hallarda gözlənilmədən geri çəkilən siyasətçi obrazında görünür.

Tramp hələ 1980-ci illərdən bəri ABŞ-ın "ədalətsiz ticarət sazişləri" üzündən trilyonlarla dollar itirdiyini deyirdi. Amma bu ritorika real dövlət siyasətinə məhz indi - onun ikinci prezidentlik dönəmində çevrilib. 2025-ci ilin aprelində Tramp 180 ölkədən idxala qarşı tariflər tətbiq etdi. Avropa İttifaqından tutmuş Latın Amerikası və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinədək bütün dünya iqtisadiyyatı bu qərarın təsirinə məruz qaldı. Bir gündə S&P 500 indeksinin 4.3% düşməsi, ABŞ-ın 10 illik dövlət istiqrazlarının gəlirliyinin aşağı düşməsi və qızılın bir unsiya üçün 2460 dollara qalxması (2023-dən bəri maksimum) bu qərarın miqyasını göstərdi.

Amma cəmi bir neçə gün sonra tariflərin böyük hissəsi 3 ay təxirə salındı. Bu isə Wall Street-də və digər maliyyə dairələrində yeni tənqid dalğası doğurdu. Elə o vaxt "TACO" nəzəriyyəsi - "Trump Always Chickens Out" ("Tramp həmişə geri çəkilir") anlayışı meydana gəldi. Bir çox maliyyəçilər açıq şəkildə bildirdilər ki, Tramp tarifləri danışıqlarda təzyiq aləti kimi istifadə edir, amma bazarda ilk panika əlamətləri görünəndə geri addım atır.

Tramp bu iddialara sərt reaksiya verdi: "Bu geri çəkilmə deyil, bu taktika və danışıqlar metodudur", - deyə Fox Business-ə açıqlamasında bildirdi. Amma faktlar ABŞ-ın xarici-iqtisadi kursunda daha dərin struktur dəyişikliyindən xəbər verir.

Yel Universitetinin Büdcə Laboratoriyasının hesablamalarına görə, 2025-ci ilin iyununda ABŞ-da orta tarif dərəcəsi 15.8%-ə çatıb. Bu, 1936-cı ildən - məşhur Smoot-Hawley qanununun qüvvədə olduğu dövrdən bəri ən yüksək göstəricidir. Əgər 1 avqustdan etibarən bütün elan olunmuş tariflər qüvvəyə minsə, bu rəqəm 20.6%-ə yüksələcək və son 115 ilin rekordunu qıracaq. Müqayisə üçün: ABŞ-Çin ticarət müharibəsinin qızğın vaxtı - 2018-2020-ci illərdə bu rəqəm cəmi 2.5%-i keçmirdi.

Ən ağır zərbə isə Çinə dəyib. 2025-ci ilin iyuluna olan məlumata görə, ABŞ Çindən idxal olunan məhsullara 145%-ə qədər tarif tətbiq edib. Bu, elektronika, günəş panelləri, batareyalar və polad kimi sektorları əhatə edir. Nəticə özünü çox gözlətməyib: Çin ABŞ-a ixracatını 2024-cü ilin mayı ilə müqayisədə 31% azaldıb. Pekin isə cavab olaraq Amerika soya məhsullarına və yarımkeçiricilərinə qarşı 120%-lik tariflər tətbiq etsə də, həcmin kiçik olması Çin iqtisadiyyatının ABŞ bazarına nə qədər bağlı olduğunu göstərir.

2025-ci ilin ikinci rübündə ABŞ federal büdcəsinin idxal tariflərindən əldə etdiyi gəlir 64 milyard dollar təşkil edib. Bu, ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 276% artım deməkdir. Brookings İnstitutunun proqnozuna əsasən, ilin sonunadək bu gəlir 240 milyard dolları keçə bilər. The Wall Street Journal-ın iqtisadi icmalçısı Qreq İp yazır: "Bu vəsait orta təbəqəyə vergi güzəştlərini tam əvəzləmir, amma infrastruktur, müdafiə xərcləri və kənd təsərrüfatına kompensasiyalar üçün nəhəng rezerv yaradır".

Aydın məsələdir: Tramp öz strategiyasını ani güzəştlərə deyil, ABŞ-ın xeyrinə dünya ticarət sistemini başdan aşağı dəyişməyə kökləyib. Onun taktikasında əsas məqsəd - beynəlxalq ticarətin köklərini sarsıdaraq, yeni qaydalarla oynamağa məcbur etməkdir. Bu yanaşmanın davamlı olub-olmayacağı isə birbaşa olaraq qlobal bazarların bu yeni reallığa - dünyanın aparıcı ticarət tərəfdaşının eyni zamanda onun əsas tarif təcavüzkarına çevrildiyi reallığa nə qədər dözə biləcəyindən asılıdır.

Donald Trampın ikinci prezidentlik müddəti sürətlə bütün dünyanı əhatə edən iqtisadi eksperimentə çevrilir. ABŞ bir-birinin ardınca proteksionist tədbirləri reallaşdırır, amma bu savaşı faktiki olaraq təkbaşına aparır. Ağ Evin "90 günə 90 razılaşma" şüarı ilə başladığı diplomatik kampaniyanın reallıqda necə nəticələndiyi isə hamıya məlumdur: ötən üç ayda Vaşinqton cəmi bir neçə yeni saziş imzalaya bilib və onların heç biri sistem xarakteri daşımır.

Financial Times yazır ki, Trampın tarif həmləsinə beynəlxalq reaksiyalar "ürəksiz" və "dişsiz" olub. ABŞ-ın sərt tariflərinə əsl cavab verən yalnız iki ölkə tapılıb - Kanada və Çin. Pekin sərt ritorikaya baxmayaraq, artıq may ayında Vaşinqtonla qismən razılığa gəlib. Bunun arxasında isə çox sadə hesab dayanır: Çin ABŞ istehlak bazarından asılı olduğunu dərk edir və bu səbəbdən qarşıdurmanı tam miqyaslı savaşa çevirmək istəmir.

Kanada da eyni məntiqi izləyir. Bəli, Ottava alüminium, ağac məhsulları və avtomobillərə qarşı cavab tarifləri tətbiq etdi, amma paralel olaraq Tramp administrasiyası ilə dialoqu davam etdirir. Yəni, münaqişəni daha da alovlandırmaqdan çəkinir.

Amerikalı aparıcı iqtisadçılar isə bu ehtiyatlı davranışı zəiflik kimi yox, rasional düşüncə ilə izah edirlər. Nyu-York Universitetinin beynəlxalq iqtisadiyyat üzrə professoru Marta Benqoanın Financial Times-a açıqlaması bu mövqeyi aydın şəkildə ifadə edir: "Müasir dünya ticarəti bir mərkəzdən dönən təkəri xatırladır: ABŞ - bu təkərin mərkəzindəki düyündür, digər ölkələr isə onun telləridir. Əgər siz bu mərkəzi zədələsəniz, özünüz də param-parça ola bilərsiniz". Məhz bu məqam Trampın ticarət müharibəsinin ən böyük paradoksudur: əksər dövlətlər anlayır ki, siyasi baxımdan haqlı olsalar belə, iqtisadi cavab tədbirləri onların özlərinə zərbə olacaq.

Bu arada Ağ Ev vəziyyətin tam nəzarət altında olduğunu iddia edir. "90 razılaşmadan" cəmi beşi reallaşsa da, Tramp administrasiyası bunu uğursuzluq yox, təzyiq aləti kimi təqdim edir. The Wall Street Journal-ın iqtisadi icmalçısı Qreq İp yazır: "O, razılaşmalara can atmır, çünki tariflərin özü artıq qazandığı üstünlükdür. Tramp əmindir ki, dünya ABŞ-a onun dünyaya ehtiyac duyduğundan daha çox möhtacdır. Bu səbəbdən, heç nə təklif etmədən şərtləri özü diktə edə bilər".

Beləliklə, Trampın iqtisadi müharibəsi təkcə tariflərin artırılması deyil - bu, ABŞ-ın qlobal ticarətdə vahid mərkəz kimi davranmaq iddiasının açıq təzahürüdür. Və əgər bu ssenari uğurla davam edərsə, yaxın illərdə qlobal iqtisadi oyun qaydalarının kökündən dəyişdiyinin şahidi olacağıq.

Qlobal oyunçular hələ ki ehtiyatla müqavimət göstərməyə çalışsa da, Trampın yeni tarif siyasətinin real nəticələri artıq ABŞ-ın özündə də hiss olunmağa başlayıb. ABŞ İqtisadi Təhlil Bürosunun rəsmi məlumatına görə, 2025-ci ilin iyun ayında inflyasiya aylıq 0,3%, illik isə 2,7% təşkil edib. Bu rəqəm Federal Ehtiyat Sisteminin proqnoz aralığından bir qədər yuxarıdır. Ağ Ev bu vəziyyəti "qələbə" kimi təqdim edir. Prezident administrasiyasının mətbuat katibi Kerolin Livitt bildirib: "Yenə panika yayanlar yanıldılar. Qiymətlər artmır".

Amma vəziyyət əslində göründüyündən qat-qat mürəkkəbdir. Ümumi istehlak qiymətləri indeksində hələ kəskin sıçrayış qeydə alınmasa da, idxaldan ciddi şəkildə asılı olan məhsul kateqoriyalarında qiymət artımları artıq statistikaya düşüb. ABŞ Əmək Statistikası Bürosunun məlumatına görə, iyun ayında oyuncaqlar və kompüterlər 1,4%, məişət texnikası 1,9%, qəhvə 2,2%, yataq dəstləri isə tam 5,5% bahalaşıb. Xüsusilə də videoelektronika seqmentində qiymət artımı nəzərəçarpacaqdır - cəmi bir ayda 4,5% yüksəliş.

Ekspertlər hesab edir ki, bu, hələ başlanğıcdır. CNN-ə danışan ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinin Kredit İttifaqının baş iqtisadçısı Xizer Lonq xəbərdarlıq edir: "Biz hələ yalnız bəzi tariflərin təsirini görürük. Avqustun 1-dən bütün tariflər qüvvəyə minəndə, qiymət artımı daha da sürətlənəcək. Bu oyunun ilk hissəsidir - davamı daha ağır olacaq".

İndiki mərhələdə tariflərin təsirinin genişmiqyaslı böhrana çevrilməməsinin bir neçə səbəbi var. Birincisi, bir çox idxalçılar əvvəlcədən ehtiyat yaratmışdılar. İkincisi, bəzi şirkətlər bazarda paylarını itirməmək üçün xərclərin bir hissəsini öz üzərlərinə götürür. Üçüncüsü, statistikada müəyyən gecikmələr olur. Amma bütün bu amillər müvəqqətidir - tariflərin real fəsadları yaxın aylarda özünü daha açıq şəkildə göstərəcək.

Yel Universitetinin Büdcə Laboratoriyasının hesablamalarına görə, yalnız artıq elan edilmiş tariflər nəticəsində 2025-ci ilin sonunadək ABŞ-da istehlak qiymətlərinin əlavə 2,1% artması gözlənilir. Bu isə orta statistik amerikalı ailə üçün illik 2800 dollar alıcılıq qabiliyyəti itkisi deməkdir. Və bu təsir cəmiyyətə bərabər şəkildə paylanmayacaq - ən çox zərbə azgəlirli ailələrə dəyəcək, çünki onların büdcəsində idxal mallarına çəkilən xərclərin payı daha yüksəkdir.

Bütün bu mənzərəyə baxmayaraq, Trampın elektoratı arasında dəstəyi hələ də yüksəkdir. Onun sərt proteksionist ritorikası Amerika cəmiyyətinin "orta təbəqəsində" rezonans doğurur - qloballaşmadan yorulmuş, daha sərt və konkret addımlar tələb edən bölgələrdə Trampın mesajları dəqiq ünvanına çatır. The Wall Street Journal-ın iqtisadi şərhçisi Qreq İp bu vəziyyəti belə ümumiləşdirir: "Tramp öz ticarət müharibəsini qazana bilər. Amma sual budur: ABŞ bu qələbədən nə qədər qalib çıxa biləcək?"

Bir məsələ artıq dəqiqdir: hazırkı Amerikanın ticarət siyasəti nə blef, nə də sırf ritorikadır. Bu - qloballaşmadan açıq şəkildə imtina edib, iqtisadi millətçiliyə yönələn sistemli, bahalı və siyasi baxımdan riskli dönüş nöqtəsidir. Əgər bir vaxtlar tariflər sadəcə danışıqlarda alver predmeti idisə, bu gün onlar qlobal sistemin yenidən qurulmasının alətinə çevrilib. Bu dəyişikliklərin hesabını isə təkcə ABŞ-ın rəqibləri yox, onun müttəfiqləri və birbaşa amerikalılar da ödəməli olacaqlar.