Azərbaycan üçün Cənubi Qafqaz təkcə böyük dövlətlərin rəqabət meydanı deyil, həm də özü mərkəzi aktora çevrilə biləcəyi bir məkan olaraq qalır.

2025-ci ildə Rusiya Cənubi Qafqazda mövqelərinin açıq-aşkar və sistemli zəifləməsini yaşayır, baxmayaraq ki, yaxın perspektivdə Moskvanın bu istiqamətdən tam çəkilməsi gündəmdə deyil və olmayacaq.

Ukraynaya qarşı uzanan müharibədə hərbi və maliyyə resurslarının əsas hissəsini cəmləməyə məcbur qalan Rusiya regiondakı əvvəlki manevr imkanlarını itirib. Bu reallığı Beynəlxalq Strateji Tədqiqatlar İnstitutunun (IISS) yeni məlumatları da təsdiqləyir: 2025-ci ilin ilk altı ayında Rusiyanın Ermənistandakı hərbi kontingenti 2022-ci illə müqayisədə 18 faiz azalıb.

Siyasi planda Kreml şübhəsiz ki, heç olmasa Ermənistan vasitəsilə təsir alətlərini qoruyub saxlamağa çalışır və onun tam şəkildə Avropa İttifaqı və ABŞ istiqamətinə meyillənməsinə mane olmağa cəhd göstərir. Lakin "CRRC-Armenia"nın may ayında keçirdiyi sorğu açıq şəkildə göstərir ki, Ermənistanda Rusiyaya bağlı ictimai rəyin sosial bazası xeyli zəifləyib: respondentlərin cəmi 17 faizi Rusiyanı strateji müttəfiq sayır, halbuki 2020-ci ildə bu göstərici 54 faizi keçirdi. Belə dinamika, şübhəsiz ki, Moskva ilə İrəvan arasında etimadın aşınması siqnalıdır.

Azərbaycan isə əksinə, mövqelərini möhkəmləndirir. 2025-ci ildə Bakı aydın şəkildə nümayiş etdirir ki, strateji layihələri həyata keçirməyə hazırdır və bu zaman Rusiya faktoruna bağlı qalmayacaq. Xüsusilə Zəngəzur dəhlizinin irəliləyişində bu daha aydın hiss olunur - çünki Rusiya daxili və xarici problemləri ilə məşğul olduğu üçün artıq açıq etiraz irəli sürmür.

İran regiondakı aktivliyini artırır və daha çox Azərbaycan - Türkiyə tandeminə qarşı çəkindirici amil kimi çıxış edir. ABŞ-nin Fars körfəzi zonasında hərbi mövcudluğunu gücləndirməsi Tehranın əsəbliliyini kəskin artırıb. Bu vəziyyətdə Bakı və Ankaranın birgə nəqliyyat layihələrini inkişaf etdirməsi İranda öz strateji təhlükəsizliyinə çağırış qismində qəbul olunur.

2025-ci ilin yazında Tehran Azərbaycan sərhədi yaxınlığında iki iri hərbi təlim keçirdi - mart ayında "Nurul-Xuda", may ayında isə "Fəcr-25". İran Quru Qoşunlarının komandanı Kiyamərs Heydəri IRNA agentliyinə müsahibəsində açıq şəkildə bildirmişdi ki, manevrlərin məqsədi "sərhədlərin destabilizasiyasının qarşısını almaqdır". Əslində bu, Naxçıvanı İran ərazisini yan keçməklə Azərbaycanın əsas hissəsi ilə birləşdirə biləcək istənilən nəqliyyat və ya enerji dəhlizlərinə qarşı güc nümayişidir.

Bununla yanaşı, daha bir mühüm amili nəzərə almaq lazımdır: Ermənistanın İrandan iqtisadi asılılığının artması. Avrasiya İnkişaf Bankının yeni hesabatında qeyd olunur ki, 2025-ci ilin yanvar-may aylarında Ermənistanla İran arasındakı ticarət dövriyyəsi ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 22 faiz artıb və əsas maddə kimi yenə də İranın enerji daşıyıcılarının tədarükü qalır. Bu artım Ermənistanı İranın siyasi şərtlərinə qarşı daha həssas edir və Azərbaycanın ünvanına manevr imkanlarını məhdudlaşdırır.

Türkiyə Azərbaycanın əsas strateji tərəfdaşı rolunu davam etdirir və maksimal dərəcədə praqmatik davranır. Türkiyə Statistika İnstitutu bildirib ki, 2025-ci ilin ilk yarısında qarşılıqlı ticarət dövriyyəsi rekord həddə - 7,3 milyard dollara çatıb ki, bu da 2024-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 14 faiz çoxdur. Türkiyə nəqliyyat və enerji marşrutlarının inkişafına fəal şəkildə sərmayə yatırır: Bakı - Tbilisi - Qars xəttinin modernləşdirilməsi, eləcə də, "Transcaspian Digital Alliance" tipli layihələr Azərbaycanın kommunikasiya imkanlarını şaxələndirməyə və Rusiya ilə İran dəhlizlərini yan keçərək tranzit imkanlarını genişləndirməyə şərait yaradır.

Ankara ilə Bakının 2025-ci ildəki hərbi əməkdaşlığı da dinamik inkişaf edir. May ayında hər iki ölkədən 4 mindən çox hərbçinin iştirakı ilə "Mustafa Kemal 2025" birgə təlimləri keçirilib. Bu, yalnız əməliyyat baxımından uyğunluğun nümayişi deyil, həm də açıq siyasi mesajdır: Türkiyə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və nəqliyyat inteqrasiyası məsələlərində dəstəyini davam etdirməyə hazırdır.

Bununla belə, Türkiyənin siyasəti bütün bu dəstəyə baxmayaraq, İranla münasibətlərdə ehtiyatlı elementləri qoruyur. Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidan 2025-ci il 18 iyun tarixində "Anadolu" agentliyinə müsahibəsində vurğulayıb: "Cənubi Qafqaz yeni müharibə meydanı deyil, yeni əməkdaşlıq məkanıdır".

Bu formul Ankara üçün regionu Tehranla açıq qarşıdurma nöqtəsinə çevirməmək, eyni zamanda təsir alətlərini qoruyub saxlamaq istəyini əks etdirir. Bu cür diplomatik balans Türkiyəyə birləşdirici həlqə kimi qalmağa imkan verir, baxmayaraq ki, Ankara ilə Tehran arasında etimad səviyyəsi hələ də son dərəcə məhduddur.

Sadalanan proseslər Azərbaycan üçün kifayət qədər əlverişli geosiyasi konfiqurasiya yaradır. Obyektiv zəifləmiş Rusiya artıq şərtləri diktə edə bilmir, İran öz həssaslıqları və ABŞ-ın hərbi təzyiqindən qorxusu ilə məhdudlaşdırılıb, Türkiyə isə Bakı ilə müttəfiqliyə əsaslanaraq nəqliyyat və enerji arteriyalarının inkişafına ardıcıl sərmayə qoyur. Bu şəraitdə Azərbaycan regionun nəqliyyat və enerji mərkəzinə çevrilmək üçün tarixi imkan əldə edir və yeni kommunikasiya marşrutlarını böyük qonşuların blokadasından və ya siyasi sabotajından çəkinmədən formalaşdıra bilir.

Belə bir dinamikanın qorunması, təbii ki, Bakının yalnız strateji səbrini deyil, həm də yüksək diplomatik dəqiqliyini tələb edəcək ki, bir tərəfdən Rusiyanın zəifləməsindən istifadə etsin, digər tərəfdən isə İran və onun tərəfdaşlarına uzunmüddətli inteqrasiya layihələrini pozmağa imkan verməsin.

Məhz bu cəhət 2025-ci ildə Azərbaycanın xarici siyasətinin əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirir: Türkiyə ilə praqmatik müttəfiqlik, tranzit yollarının şaxələndirilməsi, həmçinin regional qeyri-sabitliklə bağlı risklərin minimuma endirilməsi.

Beləliklə, indiki mərhələ Azərbaycan üçün imkanlar mərhələsidir, lakin eyni zamanda, maksimal ehtiyatlılıq və strateji ardıcıllıq tələb edən böyük məsuliyyət mərhələsidir.

Pekin isə səssiz, lakin son dərəcə hesablı aktor olaraq 2025-ci ildə də Cənubi Qafqazda mövqelərini sistemli və mərhələli şəkildə gücləndirmək xəttini davam etdirir. Çin baxışını şübhəsiz ki, ilk növbədə Azərbaycan və Gürcüstana yönəldir, çünki bu məkanlar Rusiyanın tranzit gücündən yan keçməklə Avropaya mal göndərməyə imkan verən alternativ dəhlizin mühüm hissəsidir. Bu yanaşma uzunmüddətli "Bir kəmər, bir yol" strategiyasına uyğundur, lakin Rusiyaya qarşı sanksiya təzyiqinin və Çin - ABŞ ticarət münasibətlərinin gərginləşməsinin fonunda indi xüsusi praktiki məna kəsb edib.

Azərbaycan Dövlət Gömrük Komitəsinin rəsmi məlumatına görə, 2025-ci ilin ilk altı ayında Çinlə ticarət dövriyyəsi 2024-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 19 faiz artaraq 3,2 milyard dollara çatıb. Bu rəqəmlər Çinin Azərbaycan bazarındakı iştirakının genişlənməsini, xüsusilə nəqliyyat, logistika və rəqəmsal texnologiyalar sahəsində daha da dərinləşdiyini təsdiqləyir. Qeyd etmək lazımdır ki, son aylar ərzində Çinin aparıcı şirkətləri - COSCO, "Huawei", "China Civil Engineering Construction Corporation" - Bakı limanı və Şərq - Qərb dəmir yolu dəhlizlərinin logistika qovşaqları layihələrində iştirak imkanlarını genişləndirmək barədə Azərbaycan hökuməti ilə danışıqları intensivləşdiriblər.

Bununla yanaşı, Çin olduqca diqqətli davranır və regiondakı münaqişələrdə hansısa tərəfi dəstəklədiyini göstərə biləcək hər hansı siyasi bəyanatlardan yayınır. Bu yanaşma Pekinin 2010-cu illərin sonlarından Cənubi Qafqazda tətbiq etdiyi "siyasətsiz iqtisadiyyat" prinsipinə uyğundur. Bu xəttin bariz nümunəsi 2025-ci ilin fevralında Gürcüstanla imzalanmış COSCO şirkətinin müqaviləsi ola bilər: Poti limanının infrastrukturunun təxminən 600 milyon dollarlıq genişləndirilməsi nəzərdə tutulur. Gürcüstan İqtisadiyyat Nazirliyinin məlumatına əsasən, bu layihə Poti limanının ötürücülük qabiliyyətini təxminən 45 faiz artıraraq onu Çin konteyner daşımalarının əsas qovşaqlarından birinə çevirəcək.

Bununla belə, Gürcüstanın sabitliyi 2025-ci ildə son dərəcə kövrək olaraq qalır. May ayında qəbul edilmiş "Xarici təsirlərin şəffaflığı haqqında" qanun Tbilisidə kütləvi etirazların yeni dalğasına səbəb olub. "Transparency International Georgia"nın iyun ayında keçirdiyi son sorğuya görə, respondentlərin 67 faizi bu qanunu ölkənin demokratik inkişafına təhdid kimi dəyərləndirib. Nəticədə iqtidarda olan "Gürcü Arzusu" partiyasının reytinqi 27 faizə düşüb ki, bu da 2019-cu ildən bəri ən aşağı göstəricidir.

Moskva isə bu siyasi böhrandan operativ şəkildə yararlanmağa çalışıb. Rusiya Tbilisiyə bazar qiymətindən 20 faiz ucuz elektrik enerjisi tədarükü barədə uzunmüddətli müqavilə təklif edib. Gürcüstanın artan enerji tələbatını nəzərə alanda belə təkliflər açıq şəkildə yumşaq təzyiq və taktiki rüşvət elementidir. Bundan əlavə, "Carnegie Endowment"in regional energetika üzrə eksperti David Baxtadze Radio Free Europe-a şərhində vurğulayıb ki, bu cür müqavilələr "Gürcüstan energetikasını daha da həssas vəziyyətə sala və Rusiyadan idxaldan asılılığı gücləndirə bilər".

Beləliklə, 2025-ci ildə Cənubi Qafqaz intensiv və çox vaxt gizli rəqabət zonası olaraq qalır. Çin siyasi ittifaqlara qoşulmadan və heç bir dövlətə açıq üstünlük vermədən məhz logistika infrastrukturuna sərmayə qoymağa üstünlük verir. Bu yanaşma Azərbaycanın maraqlarına da uyğundur, çünki Bakı tranzit imkanlarını inkişaf etdirməkdə və siyasi şərtlər olmadan investisiyaların cəlb olunmasında maraqlıdır. Buna bariz misal kimi Azərbaycanın İqtisadiyyat Nazirliyinin məlumatı göstərilə bilər: artıq 2025-ci ilin iyuluna qədər "Orta dəhliz" vasitəsilə ölkə ərazisindən keçən Çin yüklərinin tranziti 2024-cü ilin ilk yarısı ilə müqayisədə 23 faizdən çox artıb.

Bölgədə geosiyasi balanslar əhəmiyyətli dərəcədə dəyişib. Azərbaycan öz ərazisində sabitliyin təminatçısı rolunu möhkəmləndirir, eyni zamanda infrastruktur layihələrinə xarici sərmayələri cəlb edir. Çinin "sakit iştirak" strategiyası bu planlara tam uyğun gəlir, Azərbaycanın suverenliyini sual altına qoymur və Bakını siyasi öhdəliklərlə yükləmir.

Bu arada Gürcüstan daxili etirazlarla və Rusiyanın xarici təzyiqi ilə balans yaratmağa çalışarkən daha həssas mövqedə qalır ki, bu da bütövlükdə Cənubi Qafqaz üçün, o cümlədən tranzit marşrutlar üçün sabitlik təhlükəsi yaradır. Belə şəraitdə Azərbaycan öz liderliyini Şərq - Qərb dəhlizində gücləndirmək və Pekin üçün yüklərin təhlükəsizliyini və biznes üçün sabit şərtləri təmin edən etibarlı tərəfdaşa çevrilmək üçün mövcud imkan pəncərəsindən maksimum istifadə etməlidir.

Bizim vəzifəmiz təkcə tranzit yükləri qəbul etmək deyil, Azərbaycanın sadəcə tranzitçi yox, əlavə dəyərin tamhüquqlu iştirakçısına çevriləcəyi yeni logistika məntiqini qurmaqdır.

Məzkur yanaşma həm Azərbaycanın, həm də Avropa bazarlarına çıxış üçün sabit, praqmatik və etibarlı dəhlizə ehtiyac duyan Çinin uzunmüddətli maraqlarına cavab verir.

Beləliklə, Çinin 2025-ci ildə Cənubi Qafqaza yavaş, lakin ardıcıl şəkildə nüfuzu artıq reallıq kimi qeydə alınır. Ancaq onun uğuru, o cümlədən, Azərbaycanın Gürcüstandakı turbulentliyə və Rusiyanın təşəbbüsü ələ almağa yönəlmiş cəhdlərinə baxmayaraq, tranzit marşrutlarının davamlılığını qoruyub saxlaya bilməsindən asılı olacaq. Yaxın illərdə bu, regionda ən mühüm geoiqtisadi rəqabət xətlərindən biri olacaq.

Bu arada xatırladaq ki, Azərbaycanın İqtisadiyyat Nazirliyinin məlumatına görə, 2025-ci ilin ilk yarısında Qarabağın şərq hissəsindən 280 milyon dollardan çox həcmində yük daşınıb ki, bu da 2023-cü illə müqayisədə 37 faiz çoxdur (Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin rəqəmlərinə əsasən). Bu fakt, Rusiya qüvvələrinin çıxmasından sonra açılmış imkan pəncərəsinin praktik şəkildə istifadə olunduğunu sübut edir.

Bakı üçün yaxın iki - üç ilin əsas geoiqtisadi prioriteti ölkəni Transxəzər beynəlxalq nəqliyyat marşrutunun ayrılmaz həlqəsinə çevirməkdir. TMTM Nəqliyyat Operatorları Assosiasiyasının (may 2025) hesabatına görə, bu dəhliz üzrə daşımaların həcmi 2024-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 23 faiz artıb, baxmayaraq ki, Qazaxıstan və Gürcüstan limanlarındakı logistika məhdudiyyətləri hələ də qalır. Bu, Azərbaycanın tranzit mərkəzi kimi statusunu gücləndirir, lakin eyni zamanda onun həssaslığını da üzə çıxarır - çünki hələ də çox şey qonşu ölkələrdəki siyasi sabitlikdən asılıdır.

Təbii ki, risk amilləri də mövcuddur.

Birincisi, 2025-ci ildə İranın Zəngəzur dəhlizinin tam işə düşməsinə ardıcıl şəkildə qarşı çıxmasını qeyd etmək lazımdır.

Rəsmi Tehran bəyan edir ki, "regionun kommunikasiya mənzərəsində İranın maraqları nəzərə alınmadan edilən istənilən dəyişiklik qəbuledilməzdir".

Bu mesaj Azərbaycan Türkiyə və Gürcüstanla dəhliz üzrə yeni tarif sazişini razılaşdırmaq barədə danışıqlara başladıqdan sonra səslənib.

Əgər Zəngəzur dəhlizinin işə düşməsi daha iki il təxirə salınarsa, Azərbaycanın tranzit gəlirlərindəki illik itkilər 120 - 150 milyon dollar arasında ola bilər.

İkincisi, Gürcüstandakı vəziyyət. Kütləvi mitinqlər, nəqliyyat arteriyalarının bloklanması və ümumi siyasi gərginliyin artması artıq dəfələrlə Poti limanının fəaliyyətində fasilələrə səbəb olub.

Üçüncüsü, Çin amili. Rəsmi Pekinin ehtiyatlı, lakin məqsədyönlü fəallığını qeyd etməmək olmaz. 2025-ci ildə Çin dövlət strukturlarının Cənubi Qafqazdakı infrastruktur layihələrinə yatırımları 1,3 milyard dollara çatıb ki, bunun 410 milyon dolları Gürcüstanın Batumi limanının modernləşdirilməsinə, daha 270 milyon dolları isə Azərbaycanın logistika sektoruna yönəldilib ("Silk Road Fund"un may 2025 hesabatına görə). Bu, Azərbaycan üçün unikal fürsət yaradır ki, öz alyanslarını şaxələndirsin və Türkiyəni yeganə "çəki daşına" çevirməsin. Çin Beynəlxalq Strateji Araşdırmalar Akademiyasının ekspertləri proqnozlaşdırır ki, Pekin regiondakı lobbi fəaliyyətini gələcəkdə də gücləndirəcək və dəmir yollarının maliyyələşdirilməsindən tutmuş enerji layihələrində iştirakadək "paket dəstəyi" təklif edəcək.

... Cənubi Qafqaz ABŞ, Avropa, Rusiya, İran, Türkiyə və Çinin maraqlarının kəsişdiyi arena olaraq qalır. Azərbaycan üçün əsas vəzifə maksimum dərəcədə aydın və müstəqil xarici siyasət kursu aparmaq olacaq ki, bu da ona bir alyansa qapılmadan çevik qalmağa imkan verəcək. Ankaranın dəstəyindən istifadə etməklə, Pekin və digər oyunçular üçün yeni imkan pəncərələri açmaqla Bakı yaxın üç il ərzində regionun əsas sabitlik dayağına çevrilmək şansına malikdir - təbii ki, daxili siyasi sabitliyi və strateji ehtiyatlılığı qoruya bilsə. Məhz bu, Azərbaycanın təkcə tranzit qovşağı deyil, həm də bütövlükdə Cənubi Qafqaz üçün əsas təhlükəsizlik və inkişaf təminatçısı rolunu əldə etmək üçün real imkanıdır.

Elçin Alıoğlu TREND