Son.az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Son yeddi gün ərzində baş verənlər təkcə bir əməliyyat yox, beynəlxalq siyasətdə yeni bir dövrün xəbərçisidir: İranın aparıcı nüvə mütəxəssislərinin öldürülməsi, Natanzdakı partlayışlar, İsfahana endirilən zərbələr, konversiya obyektlərində nasazlıqlar barədə xəbərlər. Bunların hər biri İsrailin yalnız gücünü deyil, iradəsini də nümayiş etdirmək məqsədi daşıyır. Amma məsələ burasındadır ki, bu nümayişin sonunda əsas sual yenə də açıq qalır: məqsəd nəyə nail oldu?

Cavab - narahat doğuran bir "xeyr"dir. İranın nüvə infrastrukturu zədələnib, amma məhv olunmayıb. Ən önəmli obyekt - dağların içində yerləşən və ən müasir IR-6 və IR-8 sentrifuqalarını saxlayan Fordo kompleksinə zərər dəyməyib. Bu obyekt "breakout" - yəni İranın qısa müddət ərzində silah üçün yararlı uran istehsal etmə ssenarisində əsas açardır. Sentrifuqalar hələ də işləyir, sistem daxilində material qalır. İran dayanmayıb - o sadəcə yaralanıb. Və əgər bir düşmən yalnız öz ləyaqətindən başqa itirəcək heç nəyi qalmadığına inanırsa, onun qətiyyəti ikiqat arta bilər.

Bir həqiqəti açıq demək lazımdır: bu əməliyyat diplomatik iflasın nəticəsidir. ABŞ-ın keçmiş prezidenti Donald Tramp 2015-ci il nüvə razılaşmasından çıxmaq qərarı verdi. Halbuki, Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (BAEA) razılaşmanın bütün şərtlərinin Tehran tərəfindən yerinə yetirildiyini təsdiqləyirdi. O vaxtlar bu sənəd, nə qədər qüsurlu olsa da, İranın nüvə potensialını nəzarətdə saxlayırdı və beynəlxalq müşahidəçilərə nüfuz edilməmiş geniş səlahiyyətlər verirdi. Bu günsə həmin günlər keçmişin bir xatirəsinə çevrilib. İran uranın zənginləşdirilməsini 60 faizə qədər bərpa edib və "söz"dən "əməl" mərhələsinə keçid üçün həddən artıq yaxınlaşıb. Analitiklərin fikrincə, texniki baxımdan, İranı silah üçün lazım olan uranı istehsal etməkdən yalnız bir neçə gün ayırır.

Burada acı bir paradoks var: nüvə eskalasiyasının qarşısını almağa yönəlmiş əməliyyat əksinə, onun tempini artırdı. İsrailin hücumlarına və iranlı alimlərin qətlinə cavab olaraq, Tehranda nüvə silahına sahib olma çağırışları artmağa başlayıb. İran parlamentində ölkənin Nüvə Silahlarının Yayılmaması haqqında Müqavilədən (NPT) çıxması ilə bağlı qanun layihələri artıq gündəmdədir. "Dinc atom" şüarları isə indi təkcə boş qəliblərdən ibarətdir.

Əgər beynəlxalq ictimaiyyət ümid edirsə ki, bu böhran sakitcə bitəcək - o zaman keçmişdəki səhvlər təkrarlanacaq. İraq, Liviya, Suriya nümunələri göstərdi ki, yalnız infrastrukturun dağıdılması heç nəyi həll etmir, əksinə xaosa yol açır. İranla bağlı vəziyyət isə daha da təhlükəlidir. Çünki Tehran tək deyil. Onun texnologiyaya, maraqlara və Qərblə hesablaşmalar aparan müttəfiqləri var. Rusiya artıq açıq şəkildə İranın tərəfində durdu və İsraili beynəlxalq hüququ pozmaqda ittiham etdi. Çin hələlik susur, amma bu susqunluq sıradan deyil - Pekin nüvə balansının qiymətini yaxşı bilir və geosiyasi ticarət masasında susmaqla daha çox şey əldə edə bilər.

Üstəlik, ən az danışılan, amma əhəmiyyətinə görə unudulmamalı olan bir məsələ var: bilik. Elmi məktəb, texnoloji baza, layihələndirici beyinlər. İsrail reaktorları məhv edə bilər, amma təcrübəni yox. Bilik nə yanır, nə də gözdən itir. O, yerini dəyişir, yayılır. Bu gün Tehrandadır, sabah Kəraçidə, Pxenyanda, ya da dünyanın hansısa nöqtəsində ola bilər - harada ki, nüvə bombası həvəsi beynəlxalq nüfuzdan daha üstün tutulur.

Son bir həftə Yaxın Şərqin hadisələr gündəliyində bir nöqtə deyil - bu, artıq keçilən bir sərhəddir. Kompromis yerinə konfrontasiyanı seçən beynəlxalq siyasətin növbəti dönəminin başlanğıcıdır. İndi isə qarşıda yalnız bir sual var: dünya bu yeni reallıq qarşısında vaxtında bir sipər qura biləcəkmi, yoxsa müharibə, nüvə təlaşları və geosiyasi parçalanma dövrü bir dəfəlik başlayacaq?

Beynəlxalq analitiklərin qənaətinə görə, qarşıya qoyulan məqsəddən hələ çox uzağıq. İranın nüvə potensialını tamamilə aradan qaldırmaq üçün hava zərbələrindən qat-qat ciddi və dərin strategiyalar tələb olunur. "Hazırkı mərhələdə problemin həllindən danışmaq hələ tezdir. İstər açıq, istərsə də daha incə formada 'proryv' təhlükəsi hələ də qalır", - deyirlər ekspertlər. "Breakout" anlayışı dedikdə, bir ölkənin bir nüvə başlığı üçün yetərli miqdarda bölünən materialı istehsal etməsi üçün lazım olan vaxt nəzərdə tutulur. İsrail əməliyyatından əvvəl bu müddət cəmi bir neçə gün idi - və görünür, vəziyyət hələ də dəyişməyib.

Rəsmi Tehran hələ də israr edir ki, məqsədi nüvə silahı əldə etmək deyil. Amma ABŞ kəşfiyyat orqanları ehtiyatla bildirirlər ki, əgər İranda sabah siyasi qərar verilərsə, hərbi məqsədli nüvə proqramına başlamaq üçün texnoloji mərhələləri keçmək ölkəyə bir neçə ay vaxt aparacaq. Lakin mövcud vəziyyət - yəni müasir sentrifuqaların əlçatan olması, həmçinin siyasi temperaturun durmadan yüksəlməsi - ekspertləri ciddi şəkildə narahat edir. Tanınmış nüvə analitiki Riçard Nefyu qeyd edir ki, İsrailin zərbələrindən sonra belə, narahatlıq səviyyəsi azalmayıb: "Xüsusən də indiki halda iranlıların itirəcək bir şeyi qalmayıbsa".

Natanz üzərinə endirilmiş hava zərbəsi - İranın əsas zənginləşdirmə mərkəzlərindən biri olan bu obyektin hədəfə alınması - Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin məlumatına görə, ciddi infrastruktur itkiləri ilə nəticələnib. Eyni zamanda, İsfahandakı obyekt də zərbə alıb. Bu məkan konversiya və uranın metallara çevrilməsi proseslərinin aparıldığı, yəni potensial silah komponentlərinin hazırlandığı strateji nöqtələrdən sayılır.

Amma əsas narahatlıq doğuran obyekt - Fordo - olduğu kimi qalır. Dağlıq ərazidə, yerin altında inşa olunmuş bu məkan həm fiziki, həm də siyasi baxımdan İranın nüvə strategiyasının qəlbi sayılır. Obyektin varlığı 2009-cu ilə qədər sirr olaraq saxlanılıb və yalnız Qərb kəşfiyyatının peyk və texniki məlumatlarla onun mövcudluğunu üzə çıxarmasından sonra İran tərəfindən BAEA-ya bildirilib. Bu isə agentliyin protokollarının pozulması demək idi, çünki hər bir ölkə yeni obyektlərin tikintisini əvvəlcədən məlumatlandırmalı idi.

Fordo-nun seçildiyi yer təsadüfi deyil - kompleks dağın içində, təxminən 90 metr dərinlikdə yerləşir və təbii süxurlarla mühafizə olunur. Ekspertlər deyirlər ki, bu obyekt yalnız xüsusi təyinatlı, super-ağır bombalarla zərərsizləşdirilə bilər. Məsələn, ABŞ-ın B-2 strateji bombardmançılarından atıla bilən GBU-57A/B "Massive Ordnance Penetrator" bombası kimi. İsrailin Vaşinqtona bu tip bombaların tətbiqi üçün təzyiq etdiyi barədə xəbərlər dolaşır. Lakin İsrailin milli təhlükəsizlik müşaviri Tsaxi Hanegbinin sözlərinə görə, hələlik ABŞ-ın rəsmi hərbi iştirakı üçün rəsmi müraciət edilməyib.

Bununla belə, əsas sual açıq qalır: ABŞ prezidenti Trampın administrasiyası bu prosesdə iştirakını dərinləşdirəcəkmi? Yoxsa hər şey yalnız kəşfiyyat və logistik dəstək səviyyəsində qalacaq? Bu sual, xüsusilə də Respublikaçılar Partiyası daxilindəki izolasionistlər və müdaxilə tərəfdarları arasında dərinləşən fikir ayrılıqları fonunda getdikcə aktuallaşır.

Trampın özü isə getdikcə sərtləşən ritorika ilə çıxış edir. Yaxın günlərdə verdiyi bir bəyanatda o, ABŞ-ın İranın ali dini lideri Ayətullah Əli Xameneini "məhv edə biləcəyini", lakin "hələ ki, bunu etmədiyini" bildirdi. Amma bu hədənin real addıma çevrilib-çevrilməyəcəyi sual altındadır.

Ən böyük təhlükələrdən biri isə odur ki, bu gün İranın 60%-ə qədər zənginləşdirdiyi uranın tam dəqiq harada saxlandığı bəlli deyil. Bu səviyyə texniki baxımdan silah istehsalına yaxın sayılır və 90%-ə çatması üçün müasir sentrifuqalar bir neçə gün kifayət edir. Fordo kimi gizli və qorunan obyektlərdə bu proses daha da sürətlənə bilər. Beləliklə, beynəlxalq ictimaiyyət nəinki gecikir, hətta özünü illüziyaya salır.

Ekspertlər xəbərdarlıq edirlər: ən kütləvi bombardman belə, İranın nüvə proqramını tam söndürə bilməz. Çünki bu infrastruktur vahid nöqtədə deyil. Tərkib hissələri ölkə boyu səpələnib, bəzi komponentlər mobil və daşına biləndir, anbarlar isə yaxşı kamuflyaj olunmuş vəziyyətdədir. Belə bir şəraitdə qəti nəticə üçün ya yerüstü hərbi əməliyyatlar, ya da fiziki nəzarəti mümkün edən beynəlxalq monitorinq tələb oluna bilər.

Bu baxımdan, İranın nüvə proqramını təkbaşına hərbi əməliyyatlarla aradan qaldırmaq həm strateji baxımdan şübhəli, həm də siyasi baxımdan olduqca risklidir. Diplomatik kanallar tamamilə tükəndiyi, hərbi variant isə qlobal stabilliyi təhdid etdiyi bir zamanda, bütün tərəflər qarşısında əsas sual dayanır: sülh və müharibə arasında olan xətt haradan keçir?

Hava kampaniyaları parlaq və texnoloji cəhətdən effektli görünə bilər, xüsusən ABŞ istehsalı olan sistemlər işə qoşulursa. Amma tarix sübut edir ki, yalnız hava zərbələri heç vaxt uzunmüddətli həll gətirməyib. Məsələ təkcə dağıtmaqda deyil - yerindəcə, fiziki yoxlama ilə təsdiq olunmayan nəticə sabitlik gətirmir. Hava qüvvəsi - bu oyunçuların əlində olsa belə - mütləq cavab deyil.

Əsas faktor - hərbi deyil, siyasi çəkindiricilikdir. Və burada mənzərə getdikcə qaranlıqlaşır. Tehran hələ də hərbi ssenarilərdən imtina edəcəyinə dair bir siqnal verməyib. Əksinə, İran parlamentində ölkənin Nüvə Silahlarının Yayılmaması haqqında Müqavilədən (NPT) çıxması məsələsi müzakirə olunur. Bu isə mövcud beynəlxalq nəzarət arxitekturasının tamamilə dağılması demək ola bilər.

... və sonda - dağların dərinliyində gizlənmiş Fordo:

Qum vilayətinin qəlbində, müqəddəs Qum şəhərindən cənuba doğru təxminən 30 kilometr aralıda və Tehrandan 160 kilometr uzaqlıqda yerləşən Fordo nüvə kompleksi bu gün dünyanın ən çox qorunan və eyni zamanda ən çox müzakirə olunan obyektlərindən biridir. Fordo təkcə İranın nüvə strategiyasının simvolu deyil - bu həm də onun beynəlxalq təzyiqlərə baxmayaraq suveren elmi-texnoloji hüquqlarını qoruma inadkarlığının göstəricisidir.

Bu obyektin tikintisi 2000-ci illərin əvvəllərində, tam məxfi rejimdə başlanıb. 2009-cu ilə qədər bu obyektin varlığından xəbərsiz olan beynəlxalq müşahidəçilər yalnız ABŞ, Böyük Britaniya və Fransanın peyk və texniki kəşfiyyat vasitəsilə əldə etdiyi məlumatlardan sonra onun varlığını öyrəndilər. Yalnız bundan sonra İran rəsmi şəkildə BAEA-ya məlumat verdi - bu isə həmin dövr üçün ciddi protokol pozuntusu sayılırdı.

Fordo elə bir strateji nöqtədə yerləşir ki, onu adi silahlarla məhv etmək faktiki olaraq mümkün deyil. Bəzi hesablamalara görə, bu obyekt yalnız 30 min funtluq, 60 metrlik beton təbəqəni deşə bilən, ABŞ-ın arsenalında olan xüsusi "Massive Ordnance Penetrator" tipli bombalarla sıradan çıxarıla bilər.

Yəni sual hələ də cavabsız qalır: bu təpənin içində gizlənmiş reallığı hansı güc dəyişə bilər və o güc bu dəfə hansı qitədən gələcək?

Fordo: İranın nüvə proqramının "ürəyi"

Əvvəllər Fordo yalnız 3 000 ədəd IR-1 tipli, yəni birinci nəsil qaz sentrifuqasının quraşdırılması üçün nəzərdə tutulmuşdu. Lakin zaman keçdikcə obyekt müasirləşdirildi. ABŞ-ın 2018-ci ildə İranla imzalanmış nüvə razılaşmasından (JCPOA) birtərəfli çıxmasından sonra Tehran da müqavilənin bir sıra müddəalarını icra etməyi dayandırdı və köhnəlmiş IR-1 modellərini daha səmərəli və sürətli IR-6 və IR-8 sentrifuqaları ilə əvəz etməyə başladı. Bu dəyişiklik, uranın zənginləşdirilmə prosesinin sürətini qat-qat artırdı və proqramın hərbi potensialını yeni səviyyəyə qaldırdı.

Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (BAEA) 2025-ci il hesabatlarına əsasən, bu gün Fordoda təxminən 1 500 qabaqcıl sentrifuqa fəaliyyət göstərir. Bundan əlavə, daha 1 000 sentrifuqa texniki qulluqda və ya ehtiyatdadır. Bu avadanlıqlar 60%-dək zənginləşdirilmiş U-235 uranı istehsal edə bilir ki, bu da 90%-lik silah standartına olduqca yaxındır. Əgər xammal ehtiyatı hazırdırsa, bu fərq bir neçə günə qapana bilər. Beləliklə, İranın texniki baxımdan "nüvə sıçrayışı" (breakout) üçün imkanları hər zamankından realdır.

Fordo sıradan bir obyekt deyil. Bu, yerin altına basdırılmış, özünə qapalı, öz enerjisini özü təmin edən bir hərbi elmi qaladır. Onun enerjisi müstəqil mənbədən gəlir, partlayışlara qarşı xüsusi qoruyucu sistemləri, zərbəyə davamlı qapıları, çoxsaylı hermetik keçidləri və təcili hallar üçün alternativ çıxış və ventilyasiya şaxtaları mövcuddur. Obyektə giriş təkcə fiziki deyil, inzibati baxımdan da sərtdir: ərazi İranın SEPAH (İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu) tərəfindən qorunur və içəriyə yalnız yüksək səviyyəli səlahiyyətə malik şəxslər buraxılır.

Fordo həm texniki, həm də siyasi mənada "nüvə qalası"dır. Bu obyekt İranın Qərbə mesajıdır: Tehran lazım gələrsə, heç nəyə baxmadan nüvə statusuna yaxınlaşa bilər. Bu infrastruktur sadəcə uran istehsalı üçün nəzərdə tutulmayıb - o, həm də diplomatik sövdələşmələr üçün bir təzyiq alətidir. Fordo "kart" kimi saxlanılır - bir tərəfdə təhlükə, digər tərəfdə isə şantaj üçün potensial.

JCPOA çərçivəsində 2015-ci ildə İran bu obyektdə zənginləşdirməni dayandırmağa, onu sırf elmi-tədqiqat mərkəzinə çevirməyə və bəzi avadanlıqları sökməyə razılaşmışdı. Lakin ABŞ-ın müqavilədən çıxmasıyla Tehran bu razılaşmanı addım-addım arxivə göndərdi. 2020-ci illərdə Fordo yenidən aktiv nüvə mərkəzinə çevrildi. BAEA-nın məlumatlarına görə, burada uran zənginləşdirilir və kritik miqdarda ehtiyat toplanır.

İran rəhbərliyi üçün Fordo yalnız bir sənaye kompleksi deyil. Bu, həm də rejimin ideoloji dayaq nöqtəsidir. Tehran üçün Fordo sığortadır - istənilən halda nüvə sıçrayışını həyata keçirmək və ya sadəcə olaraq Qərblə razılaşmalarda əlini gücləndirmək üçün bir rıçaqdır.

Lakin bu obyekti məhv etmək hərbi cəhətdən demək olar ki, mümkün deyil. ABŞ-ın özündə - Pentaqonda belə etiraf edirlər ki, F-35 və ya F-16 kimi qırıcılarla bu obyektə zərər vurmaq real deyil. Yeganə effektiv vasitə, ABŞ-ın "B-2 Spirit" strateji bombardmançıları ilə atıla bilən GBU-57A/B tipli, 30 min funt ağırlığında "superbombalardır". Bu isə o deməkdir ki, ABŞ birbaşa hərbi əməliyyatlara qoşulmalı olacaq - bu isə artıq tammiqyaslı eskalasiya deməkdir.

Daha təhlükəlisi isə odur ki, Fordo-ya qarşı həyata keçiriləcək birbaşa hücum İranın BAEA ilə bütün münasibətlərini qopara, onu Nüvə Silahlarının Yayılmaması haqqında Müqavilədən (NPT) çıxara və faktiki olaraq gizlədilməyən, açıq şəkildə silah istehsalına yönəlmiş bir proqramın başlanğıc nöqtəsinə çevirə bilər. Belə bir ssenari, Fordo-nu nəzarət olunan obyekt yox, beynəlxalq böhranın episentrinə çevirər.

Reallıq odur ki, yalnız güc tətbiq etməklə bu problemi həll etmək olmaz. Bir çox ekspertlərin fikrincə, hərbi müdaxilə yalnız vəziyyəti daha da kəskinləşdirəcək. Əgər İran öz daxilində - siyasi, iqtisadi, beynəlxalq səbəblərlə - könüllü şəkildə nüvə proqramından imtina etməsə, tam və davamlı denuklearizasiya mümkün deyil.

Tehran daim bəyan edir ki, onun nüvə tədqiqatları yalnız dinc məqsədlərə xidmət edir. Lakin mövcud texnologiya, infrastruktur və uranın zənginləşdirmə səviyyəsi bu bəyanatlara inamı sarsıdır. Bununla belə, ABŞ kəşfiyyatının özü belə hələ də İranın nüvə silahı istehsalına dair siyasi qərar verdiyini təsdiq edən birbaşa sübuta malik deyil.

Unutmaq olmaz ki, bütün bu böhranın başlanğıc nöqtəsi Tramp administrasiyasının 2018-ci ildə JCPOA-dan çıxması idi. Halbuki, o zaman BAEA dəfələrlə təsdiq etmişdi ki, İran razılaşmanın bütün şərtlərinə əməl edir. ABŞ-ın bu qərarı ilə proses nəinki dayandırıldı, əksinə - sürətləndirilmiş şəkildə yenidən başlandı. Avropalı müttəfiqlər və beynəlxalq vasitəçilər arasında gərginlik artdı. Bugünkü eskalasiya o dövrün siyasi kurs dəyişikliyinin birbaşa nəticəsidir.

İndi əsas sual budur: ABŞ prezidenti Trampın rəhbərlik etdiyi hazırkı administrasiya sadəcə kəşfiyyat və texniki dəstək verməklə kifayətlənəcək, yoxsa birbaşa hərbi əməliyyatlara qoşulacaq? Respublikaçılar Partiyası daxilində getdikcə dərinləşən müdaxiləçilərlə izolasionistlər arasındakı çəkişmə bu qərarı daha da mürəkkəbləşdirir.

Trampın son açıqlamaları isə vəziyyətin nə qədər təhlükəli həddə çatdığını göstərir. Onun "Biz Xameneini hələ ki, aradan götürmədik" ifadəsi, yalnız ritorika deyil - bu, siyasi seçimlərin tükənməkdə olduğunu göstərən siqnaldır.

Bu mənzərə fonunda, əsas narahatlıq doğuran məqam isə dəyişmir: bu gün 60%-lik zənginləşdirmə səviyyəsinə malik olan İran uranının konkret olaraq harada saxlanıldığı tam bəlli deyil. Silah istehsalı üçün tələb olunan 90%-lik həddə çatmaq İran üçün bu gün artıq bir neçə günlük məsələdir. Fordo kimi obyektlərdə bu "sıçrayış"ın gerçəkləşməsi isə yalnız zaman məsələsidir.

Və elə bu "sıçrayış" - beynəlxalq ekspertlərin ən çox qorxduğu ssenaridir. Fordo hazırda elə bir mərhələdədir ki, hər şey bir düymənin basılmasından, ya da bir qərarın imzalanmasından asılı ola bilər. Bu qərarın harada və nə vaxt veriləcəyi isə - artıq dünyanın bütün strateji xəritələrini dəyişə bilər.

Nüvə qarşıdurmasının astanasında dünya nə edə bilər? (Məqalənin son hissəsi - azərbaycanlı publisist jurnalist baxışı ilə)

Nə Bayden administrasiyası, nə də əvvəlki Tramp komandası 2015-ci il nüvə razılaşmasını bərpa edə bildi. Daha da pisi, mötəbər mənbələrin bildirdiyinə görə, yeni JCPOA modelinin hazırlanması üzrə danışıqlar qızğın məcraya girdiyi anda İsrail öz hazırkı hərbi əməliyyatına start verdi. Bu isə Tehran üçün açıq bəhanəyə çevrildi: danışıqlardan çıxmaq və "artıq danışacaq heç nə qalmadı" mövqeyinə keçmək.

Texniki baxımdan, İran bir sıra aparıcı alimlərini itirdi. Amma bir reallıq dəyişməz olaraq qalır: "Bilik öldürülmür". Alimin cismi yox edilə bilər, lakin onun yaratdığı texnoloji bazanı, elmi məktəbi, nəzəri təməli və layihə irsini bombalarla məhv etmək mümkün deyil. Əksinə, bu cür hücumlar İranı DNT-sində olan müqavimət genini daha da aktivləşdirə, onu açıq şəkildə NPT-dən çıxmağa sövq edə bilər. Və bu, sadəcə reaksiya deyil - bu, artıq bəyanatdır.

Bundan başqa, İranın arxasında duran xarici dəstək amili də az əhəmiyyət daşımır. İranın nüvə proqramı əvvəldən bəri xaricdən - texniki, elmi, hətta akademik - dəstək alaraq inkişaf edib. Bu kontekstdə Rusiya və Çin həm keçmişdə, həm də indi bu proqramın passiv və ya dolayısı ilə fəal iştirakçıları olublar. Moskva son həftələrdə artıq öz mövqeyini gizlətmir - açıq şəkildə İranın tərəfindədir. Çin isə hələlik susur, amma bu susqunluq sadəcə strateji mövqedir - Pekin baxır, hesablayır və lazım gəlsə hərəkətə keçəcək. Və əgər ABŞ birbaşa hərbi müdaxiləyə başlasa, heç kim Moskvadan "neytral qalmağı" gözləməməlidir.

Bütün bu mənzərə fonunda tək tərəfli hərbi kampaniya ilə İranın nüvə potensialını "sürətli zərbə" ilə sıradan çıxarmaq planı həm strateji baxımdan həddindən artıq sadəlövhlükdür, həm də bölgə üçün potensial partlayış effekti daşıyır. Əslində, vəziyyətin paradoksu ondadır ki, dünya nə qədər "nüvə uçurumuna" yaxınlaşırsa, bir o qədər aydın görünür: təhlükəsizliyi zorla tətbiq etmək olmur.

Təyyarə zərbələri obyektləri dağıda bilər, amma qərar verən beyinləri yox. Sanksiyalar iqtisadiyyatı boğa bilər, amma ideologiyanı boğa bilməz. İzolasiya isə bəzən təkamül deyil, radikallaşma doğurur. Hətta daha təhlükəlisi - təcrid olunmuş aktorlar Qərbin yox, qeyri-Qərb dünyasının qucağında yeni müttəfiqlər axtarmağa başlayır. İndi bu proses təkcə Yaxın Şərqdə yox, həm də Afrikada, Asiyada, Latın Amerikasında baş verir.

İran bu gün təkcə bir geosiyasi qovşaq deyil - bu, beynəlxalq qaydaların sınağıdır. Kim düşünürsə ki, bu məsələ "səma"da - yəni hava hücumları ilə həll olunur, "torpaq"da - yəni diplomatik meydanda uduzmaq riski daşıyır. Dünya artıq bir dəfə "rejim dəyişməklə" nəyin baş verdiyini gördü - İraqda, Liviyada, Suriyada. İndi isə qarşıda başqa bir dərs dayanır: nüvə proqramının sökülməsi yalnız raketlə deyil, razılaşmalarla mümkün olur. Strategiya hədə qorxu ilə deyil, qarşılıqlı zəmanətlə işləyir.

Ancaq diplomatiya - sülh kimi - cəsarət tələb edir. XXI əsrin ən böyük cəsarəti bəlkə də artıq düyməni sıxmaq deyil, o masa arxasına oturmaqdır. O masa ki, görünən budur - daha çox uzaqlaşıb, nəinki yaxınlaşıb.

Çünki bu gün razılaşmanın alternativi artıq müharibə deyil. Müharibə də əvvəlki kimi tanınmır. Bu gün alternativ - qaydaların, öhdəliklərin, öngörüləbilənliyin sıradan çıxmasıdır. Və bu, daha qaranlıq, daha təhlükəli bir dövrə keçidin ilk pilləsidir.

Bu pilləni hansı ölkə birinci addımlayacaq - bu sual hələ açıq qalır. Amma cavab verə bilməyəndə - tarix özü qərar verir. Və tarix olanda artıq təkcə Fordo deyil, bütün sistem zərbə alır.