Bu, təsadüfi hadisə deyil. Bu - birbaşa təcavüzün nəticəsidir.

2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsi başa çatdıqdan sonra mina partlayışları nəticəsində ən azı 387 Azərbaycan vətəndaşı həlak olmuş və ya ömürlük şikəst qalmışdır. Ərazi bütövlüyünü bərpa edən ölkə bu gün görünməyən düşmən - Ermənistan tərəfindən məqsədli şəkildə qurulan sıx mina tələsi ilə savaşmağa məcburdur. Azərbaycanın mina təhlükəsi ilə bağlı beynəlxalq qətnamə təşəbbüsü sadəcə humanitar addım deyil. Bu, uzun illərdir susqunluqla əhatə olunmuş mina məsuliyyəti problemini qlobal hüquq müstəvisinə çıxarmaq cəhdidir. Bu həm də ölüm, amputasiya və müharibədən sonra tərk edilən görünməz ölüm tarlaları üçün kimlərin cavab verməli olduğu sualını beynəlxalq hüququn gündəliyinə çıxaran ilk ciddi cəhddir.

Beynəlxalq humanitar hüququn əsasını təşkil edən 1949-cu il Cenevrə konvensiyaları və onların 1977-ci il tarixli əlavə protokolları aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır: proporsionallıq prinsipi - yəni güc tətbiqi mülki əhali üçün həddən artıq zərər doğurmamalıdır; fərqləndirmə prinsipi - müharibə aparan tərəflər mülki şəxslərlə döyüşçüləri ayırd etməlidirlər; qeyri-selektiv hücumların qadağan edilməsi - o cümlədən, nəticələri yalnız hərbi hədəflərlə məhdudlaşdırıla bilməyən hücumlar.

Fəqət bütün bu fundamental prinsiplərə baxmayaraq, beynəlxalq humanitar hüquq bir sıra ciddi boşluqlardan əziyyət çəkir. O, işğalçı dövlətə qanunsuz işğal nəticəsində vurduğu ziyanı kompensasiya etmək öhdəliyini açıq şəkildə qoymur və sistematik şəkildə başqa dövlətin ərazisini minalayan tərəfə mina təmizlənməsi, yaralananların müalicəsi və dağıdılmış infrastrukturun bərpası üçün təzminat ödəmək öhdəliyini yükləmir. Bu səbəbdən silahlı münaqişə və ya işğal şəraitində yaranan hüquqi vakuum minanın törətdiyi fəlakətlərin - xüsusilə də mülki şəxslərin ölümü və xəsarət alması hallarının - cəzasız qalmasına yol açır.

Piyada əleyhinə minaların qadağan edilməsinə dair 1997-ci ildə qəbul edilən və 1999-cu ildə qüvvəyə minən Ottava Konvensiyası bu silah növünün məhdudlaşdırılması baxımından mühüm addım olmuşdur.

Hazırda bu sənədi Azərbaycan da daxil olmaqla 164 ölkə ratifikasiya edib. Konvensiyaya qoşulan dövlətlər piyada əleyhinə minaların istehsalı, ixracı və istifadəsini qadağan etməyi, ehtiyatda olan minaları məhv etməyi, minalarla çirklənmiş əraziləri təmizləməyi, minaqurbanlarına yardım göstərməyi və onların reabilitasiyasına töhfə verməyi öhdəlik kimi qəbul ediblər.

Beynəlxalq hüququn ironiyası və faciəsi ondadır ki, Ermənistan bu Konvensiyaya hələ də qoşulmayıb və nəticə etibarilə piyada əleyhinə minaların istehsalı, istifadəsi və ehtiyatda saxlanması ilə bağlı hüquqi öhdəliklərdən yayınmaq imkanı əldə edib. Bu isə praktik olaraq o deməkdir ki, Ermənistan 30 il ərzində Azərbaycan ərazilərini işğal altında saxladığı müddətdə piyada əleyhinə minaların istehsalını və istifadəsini davam etdirib. Mina quraşdırılması yalnız döyüş zonaları ilə məhdudlaşmayıb, kənd təsərrüfatı sahələri, yollar, cığırlar, örüşlər, su mənbələri, qəbiristanlıqlar, məktəblər və mülki binalar da daxil olmaqla geniş əraziləri əhatə edib. İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Azərbaycan minatəmizləmə miqyasına görə dünya tarixində nadir görünən mina fəlakəti ilə üzləşib.

Azərbaycan Respublikasının Minatəmizləmə Agentliyinin (ANAMA) məlumatına əsasən, 2020-ci ilin noyabrından 2024-cü ilin mart ayınadək mina partlayışları nəticəsində azı 65 nəfər həlak olub, 280-dən çox insan yaralanıb.

Onların arasında qadınlar, uşaqlar, mühəndislər, jurnalistlər, bərpa işləri aparan mülki işçilər və beynəlxalq humanitar missiyaların əməkdaşları da var. Mina təhlükəsi olan ərazilərin ümumi sahəsi 12 000 kvadrat kilometri keçir ki, bu da Azərbaycanın ümumi ərazisinin təxminən 14 faizinə bərabərdir. Yalnız 2023-cü ildə azad edilmiş ərazilərdə ANAMA tərəfindən 10 018 piyada əleyhinə mina, 5 289 tank əleyhinə mina və 18 000-dən çox partlamamış sursat aşkar edilərək zərərsizləşdirilib.

Minalardan təmizləmə təkcə uzunmüddətli deyil, həm də son dərəcə bahalı prosesdir. Bir kvadrat metrin təmizlənməsi üçün xərclər ərazinin mürəkkəbliyindən və mina növündən asılı olaraq 5-25 ABŞ dolları arasında dəyişir. Ən mühafizəkar hesablamalara görə, bütün mina çirklənmiş ərazilərin tam təmizlənməsi üçün ən azı 25 il və 25-30 milyard dollar tələb olunacaq. Yalnız 2022-2023-cü illərdə Azərbaycan mina təmizləməyə dövlət büdcəsindən 100 milyon dollardan artıq vəsait ayırıb. Avropa İttifaqı, Türkiyə, Yaponiya və Böyük Britaniya kimi xarici donorların ayırdığı qrantlara baxmayaraq, xərclərin 90 faizdən çoxunu Azərbaycan özü qarşılayır.

Minalar təkcə fiziki deyil, sosial və iqtisadi baxımdan da dərin zərbələr vurur. Minlərlə hektar kənd təsərrüfatı sahəsi istifadəsiz qalıb. Məcburi köçkünlərin qayıdışı yubanır - təkcə Ağdam rayonunda 2021-ci ildən bəri minaya düşərək zərər görmüş ailələr olub. Yaralıların müalicəsi - amputasiyalar, protezləşmə, reabilitasiya - böyük maliyyə vəsaiti tələb edir. Ən əsası isə, mina qurbanlarının təhlükəsizlik, sərbəst hərəkət, tibbi yardım və əmək hüquqları kobud şəkildə pozulur. Azərbaycanın beynəlxalq hüquq səviyyəsində mina məsuliyyətini gündəmə gətirməsi təkcə milli təhlükəsizlik yox, həm də qlobal ədalət çağırışıdır. Təcavüzkar cavab verməlidir.

Beynəlxalq humanitar hüquq çərçivəsində tanınmış prinsip mövcuddur: müharibə qanunlarını pozmuş tərəf vurduğu ziyanı kompensasiya etməlidir. Bu prinsip Haaqa konvensiyalarında (1907-ci il, IV Konvensiyanın 3-cü maddəsi), BMT-nin Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin praktikasında və BMT Baş Assambleyasının 60/147 saylı qətnaməsində öz əksini tapıb.

Həmin qətnamə qurbanların bərpa, kompensasiya və ədalətli təminat hüququnu təsdiqləyir. Əgər Ermənistan Ottava Konvensiyasına qoşulmuş olsaydı, o zaman bu ölkənin mina istifadəsi ilə bağlı birbaşa beynəlxalq hüquqi öhdəlikləri olardı. Lakin konvensiyaya üzv olmaması onu məsuliyyətdən azad etmir, xüsusilə əgər sübut olunarsa ki, minalar aktiv döyüş zonaları olmayan ərazilərdə yerləşdirilib, kartoqrafik sənədlərdə qeydə alınmayıb və münaqişədən sonra da insanlara ziyan vurmaqda davam edir.

Bu kontekstdə beynəlxalq humanitar hüquq XXI əsrin çağırışı ilə üz-üzədir: hüquqi və mənəvi prinsiplər mövcuddur, lakin onların icrasını təmin edən konkret mexanizmlər ya mövcud deyil, ya da işlək deyil. Azərbaycanın vəziyyəti hüquqi və humanitar tələnin bariz nümunəsidir. Beynəlxalq institutlar mina təcavüzünə görə universal məsuliyyət alətləri formalaşdırmayınca, işğalçı dövlətlər hüquqi nihilizmin arxasında gizlənməyə davam edəcək, zərərçəkmişlər isə bunun əvəzini həyatları ilə ödəyəcəklər.

Ermənistan məsuliyyətə cəlb olunmalıdır - yalnız mənəvi deyil, həm də maliyyə baxımından. Əks halda, təkcə insanlar deyil, beynəlxalq ədalət anlayışının özü də mina partlayışına bənzər şəkildə dağılacaq. Pretsedentlər mövcuddur - İraq ödəyib, Ermənistan da ödəməlidir. Beynəlxalq hüquq təcavüzü yalnız pisləmir - o, təcavüzkar dövlət üçün konkret hüquqi və maliyyə nəticələri nəzərdə tutur.

Tarixən BMT və beynəlxalq ictimaiyyət zərərçəkmiş tərəfin xeyrinə təzminat ödənilməsinə nail olub. Ən parlaq nümunələrdən biri 1990-cı ildə İraqın Küveytə hərbi müdaxiləsindən sonra yaradılan BMT Kompensasiya Komissiyasıdır. 1990-cı ilin avqustunda İraqın Küveytə hücumundan sonra BMT Təhlükəsizlik Şurası 1991-ci il aprelin 3-də 687 saylı qətnamə qəbul etdi.

Qətnamədə qeyd olunurdu ki, İraq Küveytə və onun vətəndaşlarına vurduğu bütün zərər və itkilərə görə məsuliyyət daşıyır. Bunun əsasında yaradılan BMT Kompensasiya Komissiyası 2022-ci ilə qədər fəaliyyət göstərib, fiziki və hüquqi şəxslər tərəfindən təqdim olunan 2,7 milyon iddianı araşdırıb və nəticədə ümumilikdə 52,4 milyard ABŞ dolları məbləğində kompensasiyaların ödənilməsinə qərar verilib. 2022-ci ilə qədər İraq bu məbləği tam şəkildə ödəyib.

Ödənişlərin əsas mənbəyi beynəlxalq nəzarət altında olan neft ixracından əldə olunan gəlirlər olmuşdur. Bu qərar beynəlxalq praktikada presedentsiz hadisə sayılır - çünki təcavüz hüquqi cəhətdən təsdiq olunmaqla yanaşı, ona görə konkret maddi məsuliyyət də müəyyənləşdirilib.

Ermənistana qarşı da oxşar mexanizm tətbiq oluna bilər və edilməlidir. İraqdan fərqli olaraq, Ermənistanın Azərbaycan ərazilərindəki fəaliyyəti uzunmüddətli və sistemli xarakter daşıyırdı. 1993-2020-ci illər ərzində yalnız hərbi işğal həyata keçirilməmiş, eyni zamanda Ermənistanın silahlı qüvvələri mülki infrastrukturu məqsədli şəkildə minalamışdılar.

Qəbiristanlıqlar, kənd yolları, örüşlər, suvarma kanalları, məktəblər kimi mülki obyektlər minalarla çirkləndirilib. Döyüşlərin bitməsindən sonra - 2020-ci ilin noyabrından etibarən Azərbaycan həm mülki, həm də hərbi sahədə mina partlayışları nəticəsində insan itkiləri verməyə davam edir.