DAVAMI...

l hissəni buradan oxuya bilərsiniz: https://olaylar.az/news/edebiyyat/587277

ll hissəni buradan oxuya bilərsiniz: https://olaylar.az/news/edebiyyat/588140

lll hissəni buradan oxuya bilərsiniz: https://olaylar.az/news/edebiyyat/588687

Araşdırmaçı İlhamə Ənvərqızı "Troya-Turoya, Türk obası" kitabında "Dədə Qorqud" və "İliada" əsərlərində adların, toponimlərin, hidronimlərin müqayisəli analizini aparır. O yazır:

Adların bənzərliyinə baxaq: Homerdə Ares, "Dədə Qorqud"da Aruz, Uruz, Homerdə Peyroy, bizdə Beyrək. Homerdəki Pilemen adına adekvat olaraq "Kitabi Dədə Qorqud"da Bilgə adını göstərmək olar. Yəni Troya türkləri ilə "Dədə Qorqud" türklərinin adı bir-birinə bənzəyir. Bəzi adlar isə yaranma üsuluna görə oxşayır. Qaraca adıyla Akca (Əsərdə Aksani yazılıb), Homerdəki troyalı Bəndər (Pandar) və "Dədə Qorqud"da Dondar, turoyalı Merok və "Dədə Qorqud"dakı Şöklü Məlik, turoyalı İmbors - "Dədə Qorqud"da İmran, turoyalı Ənüz (Anxiz) və "Dədə Qorqud"dakı Bəkdüz, turoyalı Turuz və "Dədə Qorqud"dakı Dirsə, Qanturalı antoponimləri tam eyni deyilsə də, ruhən yaxındırlar. Eyni xalqa aid olduğu sezilir. Turoyadakı Gigey gölü hidronimi "Dədə Qorqud"dakı Gökcə gölünə, Turoyadakı Aksu çayı dastandakı Ağçay hidroniminə, Homerdəki Mikal dağı bizdəki Muğan toponiminə uyğun gəlir. Əvvəlki səhifələrdə qeyd etdiyimiz kimi Kassandra antroponiminin orijinalı Əsəndur şəklində idi. Turoyalı Kassandra adı "Dədə Qorqud"dakı Qazan adı ilə eyni morfemdən ola bilər. Göy-göl yaxınlığında Qazandurmaz zirvəsinin adı da maraq doğurur. Bu adı yunan tələffüzündə desək Kassandur adı ilə ortaq morfem alınır. Troyalı Troilin adı "Dədə Qorqud" oğuzlarından Qanturalın adı ilə eyni morfemlidir. "Qan+tur+al və Tur+il" .

İslandların "Kiçik Edda" abidəsində də Troyanın türk ölkəsi olduğu təsdiqini tapır:

"Troya türk ölkəsidir... Türklərin ölkəsini tərk edib..." Avropaya gələn aslar buraya türk adət-ənənələrini gətirdilər və "burada türklərin vərdiş etdiyi qanunlar tətbiq olundu".

Strabonun adını çəkdiyi "Kordub" da maraq dairəmizdədir. "Kor" sözü burada fonetik səs dəyişməsinə məruz qaldığından onu Kor / Qor kimi də oxumaq olar. Qor isə "od", "isti" mənasını verir.

"Dub" isə şumercə "gil lövhəsi", türkcə "tup" variantı isə "bişmiş kərpic" anlamınan gəlir. Əgər bunun izahını düzgün verdiksə, onda Kordubun mənası "Kərpic bişirənlərin şəhəri" izahına gəlib çıxır.

Şumer-türk əlaqələri də burada da özünü aydın göstərir. Professor E.Əlibəyzadə alman alimi Q.Vinqlerə istinadən yazır: "Bizə qədər əlib çatmış ən qədim qaynaqlar semit dilində deyil, "şumer dilində" yaranıb ki, daha sonralar bu yazıların dilini də onların dili adlandırıblar. Bizə gəlib çatmış Şumer mətnlərinin çoxunun dil xüsusiyyətlərini hələlik izah edə bilməsək də, dünyanın ən qədim mədəni dili olan Şumer dilinin ümumi xarakteri barədə kifayət qədər təsəvvür yaranıb. Bu dil əsas əlamətlərinə görə türk dillərinə uyğun iltisaqi quruluşlu dildir və semit dilinin quruluşundan tamamilə fərqlənir".

Fransız alimi E.Rexlü qeyd edir ki, qədim yazıların şəhadətini görə Babil sivilizasiyasını inkişaf etdirənlər hind-avropa dillərində danışıb, özlərini dil və mənşəcə Avropadan həqiqi və yalançı xalqlarının qohumu sayan qəbilələr olmamışlar. Arilərin bütün sahələrdə tam üstünlüyünün təsiri altında olan assiroloqlar özlərinin bu kəşfindən xeyli heyrətə gəldilər və gördülər ki, ən qədim oxşəkilli yazıların dilində İran və semit dillərinə xas cizgilər qətiyyən yoxdur. Turan və Ural-Altay dilləri ilə birbaşa qohumluq var.

Türk alimi Əhməd Cavad isə yazır: "Şumer dilinin turani dillərə bənzədiyi artıq qəbul edilmişdir. Şumerlər haqqında ən yeni və mötəbər əsər nəşr edən Volley şumerləri morfoloji cəhətdən "əski Türkcəyə bənzər" bir dildə danışdığını qəbul edir: "Şumerlər türkdür, şumerlərin türk olduğu məsələsinin çoxlu sübutları var; bizi bu qənaətə gətirən ən güclü sübut ikidir:

1.    Dil sübutu;

2.    Geoloji və arxeoloji sübut".

Strabon Onoba, Ossonoba və Menoba şəhərlərinin adını çəkir. Tarixdən də məlumdur ki, "oba" sözü yalnız türklərə məxsusdur və indinin özündə də əksər türk tayfaları arasında işlənməkdədir. Onoba on sülalənin, Ossonoba çox güman ki, otuz sülalənin bir yerdə cəmləşib oba salmasıdır. Şəhərlərin adlarının beləcə sıralanması bir daha təsdiqləyir ki, sülalələrin sayına görə şəhərə də sülalənin sayını təsdiq edən adlar verilmişdir. Məsələn, Menoba tək bir sülalənin saldığı şəhər kimi qələmə verilir. Güman ki, bu şəhərlərin salınması uzun bir tarixi yol keçmişdir.

Strabon daha bir şəhər adı çəkir: "Salas sakinləri əsrarəngiz və zərif parçalar hazırlayırlar..."

Burada Sal+az iki sözdən ibarət olmasına baxmayaraq, birincinin müxtəlif çalarları mövcuddur. Belə ki, "sal" sözünə həm yer, həm tayfa adlarında, həm də məişətdə, müasir dilimizdə işlədilən ifadələrdə rast gəlmək mümkündür. Məsələn, Qazan xanın qəbiləsi Salur adlanır, Azərbaycanda Salyan adlı rayon var. Yaxud heyvan kəsilən yerə sallaqxana deyirlər. "Saldaşı" məfhumu da mövcuddur. Sonralar isə "sal" sözü feil kimi işlədilib: salmaq, sallamaq və sair.

M.Kaşğari "sal" ilə bağlı müxtəlif çalar və məna daşıyan sözlər verir:

"Sal - sal, kiçik qayıq

Sal - qablardakı zeh, çini lakı

Sal - salmaq, atmaq: bir şeyə işarə vermək; götürmək; toplu hala gətirmək

Salçı - aşpaz 

Salı - suvaq aləti, mala

Saltur - saldırmaq, çıxarıb atmaq

"Qədim türk sözlüyü"ndə də "sal" sözünün müxtəlif mənaları verilir:

Sal - qoymaq

Sal - atmaq, tullamaq (basin alip qodi saldi - it canavarın başından tutub aşağı tulladı)

Sal - vurmaq

Sal - qovmaq

Sal - yelləmək

Sal - təyin etmək, müəyyənləşdirmək

Salça - at növü

Salin - yazmaq"

Salas sözünün ikinci hissəsindəki aslar haqqında yuxarıda yazmışdıq.

Daha sonra Strabon yazır: "... Dağlardan o tərəfə, cənubda oretanlar yaşayır; hansı ki, sahilə - sütunların bir hissəsinə qədər uzanır. Onlardan şimalda Karpatan, sonra isə vetton və vakkeylər məskunlaşıblar. Bu ölkədən Duri çayı axır. Vakkey şəhəri isə Akuti çayının sahilində yerləşir".

"Duri" hidronimi aydın və türkcə başa düşüləndir. Sözün kökü "dur" feilindəndir və "durmaq", "dayanmaq" anlamını verir. Fikrimizcə "Duru çay", yəni "saf sulu çay" sözünü də bu hidronimə aid etmək olar.

"Akuti" haqqında isə bir az geniş danışmağa ehtiyac var. Məlumdur ki, "Ak" sözündə "k" səsi fonetik dəyişmə nəticəsində "ğ" kimi oxuna bilər, çünki yunan və roma dilində "ğ" hərfi olmadığından "ğ" "k" kimi yazılıb.

"Qədim türk sözlüyü"ndə "ak/aq/ağ" sözü aşağıdakı mənalarda verilir: