Son.az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Dünyanın aparıcı gücləri uzunmüddətli münaqişələrdə və iqtisadi böhranlarda ilişib qaldığı bir vaxtda, Azərbaycan addım-addım ixrac potensialını artırıb, emala sərmayə qoyub, marşrutları diversifikasiya edib və - ən vacibi - bərpa olunan enerjiyə yönəlib. Məhz bu hibrid yanaşma Bakıya Avropa, Şərqi Aralıq dənizi və Ərəb yarımadası arasında unikallığını qoruyan, geosiyasi təlatümlərə dayanıqlı bir enerji diplomatiyası modeli formalaşdırmaq imkanı verib.

2025-ci ilin yayında baş verən hadisələr Yaxın Şərqin enerji coğrafiyasını faktiki olaraq yenidən dizayn etdi. Regional qarşıdurmaların dərinləşməsi, neft bazarındakı qeyri-müəyyənlik və əsas aktorlar arasındakı ziddiyyətlər fonunda Azərbaycan bir-birinin ardınca dəqiq və strateji addımlar atdı. Bu addımlar ölkənin regiondakı mövqeyini təkcə gücləndirmədi - onu tamamilə yeni statusa yüksəltdi. Əgər 10 il öncə Bakı ancaq Xəzər ilə Avropa arasında bir tranzit qovşağı kimi qəbul olunurdusa, bu gün o, Cənub istiqamətində böyüyən bazarlara müstəqil və nüfuzlu enerji təchizatçısına çevrilir.

Yeni Cənub cəbhəsi: ixracdan infrastruktur ekspansiyasına

Azərbaycan Dövlət Gömrük Komitəsinin hesabatlarına əsasən, 2015-2024-cü illər arasında Yaxın Şərqə enerji ixracı ikiqat artaraq 2,15 milyard dollardan 4,11 milyard dollara yüksəlib. Bu ixracın ümumi strukturdakı payı ildə dəyişsə də (13%-dən 23%-ə qədər), illik artım demək olar ki, hər il qeydə alınıb. 2024-cü ildə bu regiona olan ixracın 80%-dən çoxu Türkiyənin payına düşüb - Azərbaycanın iqtisadi və logistik baxımdan əsas müttəfiqi.

Amma Türkiyədən başqa bazarlar da səhnəyə çıxır. Məsələn, İsrailə ixrac 1,4 milyard dollarlıq zirvədən 770 milyon dollara enməsinə baxmayaraq, hələ də ciddi həcmdədir. İraq 7,8 milyon dollarlıq enerji məhsulu alıb, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri də ixrac statistikalarında yenidən görünməyə başlayıb. Bu coğrafi şaxələnmənin arxasında isə SOCAR-ın Şərqi Aralıq dənizindəki aktiv investisiya strategiyası dayanır.

Tamar: Bakı ilə Təl-Əviv arasında texnoloji körpü

SOCAR-ın İsrailin "Tamar" qaz yatağında pay əldə etməsi bu istiqamətdə atılan strateji addımlardan biri oldu. 2025-ci ilin iyununda SOCAR Union Energy şirkətindəki 48,3%-lik pay və Tamar Petroleum-un 17,9%-lik azlıq səhm paketini alaraq, Tamar yatağında dolayı yolla 10%-lik iştirakçıya çevrildi. Bu yataqda operator funksiyasını ABŞ-ın Chevron şirkəti icra edir.

Təkcə 2024-cü ildə SOCAR-ın bu layihədən əldə etdiyi maliyyə axını 715 milyon dollar təşkil edib. 2025-2026-cı illər üçün isə proqnozlaşdırılan gəlir 1,2 milyard dollardan yuxarıdır. Amma söhbət təkcə gəlirdən getmir. Tamar layihəsi Azərbaycana Xəzərdə və Aralıq dənizinin sahilyanı bölgələrində istifadə oluna biləcək qabaqcıl dəniz qazma texnologiyalarına çıxış imkanı verir. SOCAR-ın Livan sahillərində yerləşən şelf zonalarında geoloji araşdırma planları və Kiprdəki tenderlərdə iştirak perspektivi fonunda İsraillə texnoloji əməkdaşlıq Bakının strateji üstünlük paketinə daxil olur.

Diqqətçəkən məqamlardan biri də budur ki, Ankara ilə Təl-Əviv arasında münasibətlərdəki gərginliyə baxmayaraq, Türkiyə Azərbaycan neftinin Hayfa limanına tranzitinə əngəl yaratmadı. Bu isə Azərbaycan-Türkiyə enerji ittifaqının dayanıqlılığını və qarşılıqlı etimadını bir daha sübut edir. Unutmayaq ki, SOCAR bu gün Türkiyədəki ən böyük xarici investor olaraq, ölkə iqtisadiyyatına artıq 18,5 milyard dollardan çox sərmayə yatırıb.

Geoiqtisadiyyat rəqəmlərlə: 2025-ci ilin ilk yarısının mənzərəsi

Azərbaycanın enerji siyasəti təkcə xarici bazarlarda deyil, daxili göstəricilərdə də ciddi sıçrayışla müşayiət olunur. 2025-ci ilin yanvar-iyun ayları üzrə statistika ölkənin yeni iqtisadi mərhələyə keçdiyini təsdiqləyir:

- Qaz ixracı 8,16 milyard kubmetrə çatıb - bu, ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 11,1%-lik artım deməkdir; - Neft ixracı 8,2 milyon ton həcmində olub və bunun dəyəri 4,56 milyard dollar təşkil edib - artım 4,5%-dir; - SOCAR ExxonMobil və BP ilə yeni geoloji kəşfiyyat sazişləri üzrə danışıqlara başlayıb; - Təsdiqlənmiş qaz ehtiyatları 1,7 trilyon kubmetr, neft ehtiyatları isə 7 milyard barel səviyyəsindədir - bu da ən azı 25 illik sabit ixrac potensialı deməkdir.

Eyni zamanda, elektrik enerjisi ixracında da ciddi sıçrayış var - 709,9 milyon kilovat-saatlıq göstərici 2024-cü ilin analoji dövrü ilə müqayisədə 1,6 dəfə artıb.

Enerji müstəqilliyi: Bakının geosiyasi aktivinə çevrilən faktor

2025-ci ildə Azərbaycan "sadəcə karbohidrogen tədarükçüsü" statusundan çox-çox uzağa gedib. Bakı bu gün artıq yeni marşrutların memarı, regionlararası koordinasiya qovşağı və Avrasiya enerji balansının aktiv iştirakçısıdır. Eyni zamanda neft-qaz logistikası, "yaşıl" enerji generasiyası və yeni bazarlar üzrə paralel inkişaf siyasəti Bakını çoxqütblü, dayanıqlı və çevik enerji sistemi quran oyunçuya çevirir. Bu sistemdə əsas resurs təkcə yanacaq deyil - həm də etimaddır.

Azərbaycanın enerji suverenliyi xəritəsində aşağıdakı komponentlər əsas yer tutur:

- Bakıdan Buxarestə qədər uzanan kritik infrastruktur üzərində nəzarət; - Naxçıvandan Qara dənizə qədər marşrutların diversifikasiyası; - İsraildən BƏƏ-yə, Türkiyədən Rumıniyaya qədər çevik tərəfdaşlıq strategiyası; - TANAP-dan tutmuş Qarabağdakı günəş stansiyalarına qədər texnoloji modernləşmə.

Hazırda enerji sahəsində reallıq - hibrid hücumlar, kibertəhlükələr, iqtisadi blokadalar cəhdləri, informasiya manipulyasiyaları və "yaşıl" şantaj forması almış təzyiqlər - artıq hipotetik ssenarilər deyil. Lakin Bakı bu risklərə qarşı qabaqlayıcı tədbirlər görür:

- Kritik infrastrukturun modernləşdirilməsi və Türkiyə, İsrail, Mərkəzi Asiya ölkələri ilə birgə təhlükəsizlik platformalarının qurulması; - OESR, IEA, IRENA kimi beynəlxalq strukturlarla əməkdaşlıq, OPEC+ formatında fəallaşma, "yaşıl transformasiya" forumlarında aktiv iştirak; - Avropa İttifaqı ilə uzunmüddətli tədarük razılaşmalarının yenilənməsi, BƏƏ, Misir və Rumıniya ilə sərmayə təminatlı hüquqi mexanizmlərin qurulması.

Ormuz boğazındakı uzunmüddətli qeyri-sabitlik fonunda Avropa, Türkiyə, Yaxın Şərq və Cənub-Şərqi Asiya ölkələri prioritetlərini dəyişir - sabit və etibarlı mənbələrə yönəlir. Bu isə qlobal enerji siyasətində yeni bir dönəmin başlanğıcıdır. Və bu dönəmdə Azərbaycan yalnız resurslara deyil, həm də etibarlılıq, çeviklik və texnologiyalara görə mərkəzə çevrilir.

Əgər dünya "post-Ormuz" enerji dövrünə qədəm qoyursa, bu dövrün qaydalarını yazanlardan biri də Bakı olacaq.

Qiymətlər, boğaz və nəticələr: 2025 yayında neft bazarına dəyən şok dalğası

14 iyun 2025-ci ildə İran Ormuz boğazını müvəqqəti bağlaya biləcəyini rəsmi şəkildə bəyan etdi. Bu strateji boğazdan hər gün dünya üzrə təxminən 17 milyon barel neft keçir - bu isə qlobal ixracın 20%-nə bərabərdir. Bu xəbərdarlıq İsrailin Suriya və İraqdakı İran obyektlərinə zərbələrindən sonra gəldi və ardınca İran Hərbi-Hava Qüvvələri Bəndər-Əbbas sahillərində genişmiqyaslı manevrlərə başladı.

Bazarın reaksiyası dərhal oldu:

- 17 iyun tarixində Brent markalı neftin bir barelinin qiyməti $74,82 səviyyəsinə qalxdı - bir həftədə 11%-dən çox artım (Bloomberg); - Citigroup-un iyun ayındakı fövqəladə analitik hesabatında deyilir ki, Ormuz tam bağlansa və İran nefti (1,1 mln b/s) bazardan çıxa bilərsə, qiymətlər $130-a qədər yüksələcək; - Rabobank-ın analitikləri eyni vaxtda Səudiyyə infrastrukturu da hədəfə alınsa, qiymətlərin $140-150 həddini keçə biləcəyini bildirirlər - bu isə 2008-ci ilin rekord səviyyələrinə bərabərdir.

Amma təzyiqin tam miqyasda reallaşması belə olmadan, təkcə bu gərginlik özü artıq investisiya mühitinə təsir edib. Wood Mackenzie-nin qiymətləndirməsinə görə, TotalEnergies, Eni və digər böyük oyunçular Cənubi İranda planlaşdırılan investisiyalarını - o cümlədən Çabahar LNG layihələrini - dayandırıb və ya təxirə salıb.

Nəzəri baxışla, neftin $75-80 səviyyəsinə yüksəlməsi Bakının maraqlarına uyğun görünə bilərdi. Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatına görə, 2025-ci ilin iyulunda neft və qaz ixracından gələn gəlir əvvəlki aya nisbətən 18,2% artaraq 2,14 milyard dollara çatıb. SOCAR təkcə Avropaya 1,17 milyard kubmetr qaz göndərib, TANAP və TAP marşrutları ilə həcm genişləndirilib.

Lakin İyul 2025 tarixli Beynəlxalq Enerji Agentliyinin hesabatında qeyd olunur ki, bu arada qeyri-sabit regionlara uzunmüddətli investisiya marağı aşağı düşüb. İnfrastruktur risklərinin artması investorları daha ehtiyatlı edir: tranzitlərə tətbiq olunan sığorta haqları artır, fyuçers kontraktlarının şərtləri yenidən baxılır, genişlənmə layihələri təxirə salınır.

Bu isə Bakını bir daha alternativ, etibarlı və texnoloji dayanıqlı tərəfdaş kimi ön plana çıxarır. Dünya enerji siyasəti çətinliklərlə üz-üzədir - Azərbaycan isə bu xaosun fonunda sabitlik adasına çevrilir.

Rəqiblər: Rusiya, İran və Türkmənistanın kölgəsi

Azərbaycanın yüksələn enerji mövqeyi təkcə tərəfdaşları deyil, rəqiblərini də narahat edir. Bu rəqabət təkcə bazarlar uğrunda deyil - geosiyasi təsir zonalarının yenidən bölüşdürülməsi uğrunda mübarizədir. Bu müstəvidə Azərbaycanın qarşısında üç əsas rəqib dayanır: Rusiya, İran və göz önündə olmayan, amma potensial təsir gücünə malik Türkmənistan.

Rusiya: düşən hegemoniyanın yerini Azərbaycan tutur

2022-ci ildən başlayaraq Qərbin sanksiya zərbələri Rusiyanın enerji sektorunu tamamilə silkələdi. Avropa İttifaqına Rusiya qazının ixracı demək olar ki, 70% azalıb. ENTSOG-un (İyul 2025) məlumatına görə, Avropanın qaz idxalında Rusiyanın payı cəmi 10,3%-ə enib. Eyni dövrdə Azərbaycanın payı isə 11,6%-ə yüksələrək tarixi rekorda imza atdı.

Təkcə TAP vasitəsilə ilin əvvəlindən 6,5 milyard kubmetr qaz ixrac edilib, ilin sonuna qədər bu rəqəmin 11 milyarda çatacağı proqnozlaşdırılır. Rusiya Çin, Türkiyə və Pakistana qaz satışını genişləndirməyə çalışsa da, Avropa istiqamətində artıq Bakı "Qazprom"u geridə qoyub - xüsusilə də Kremlin siyasəti ilə bağlı risklər fonunda.

İran: ehtiyat çox, imkan az

Kağız üzərində İslam Respublikası Azərbaycanın ən ciddi rəqibi kimi görünür. Təbii qaz ehtiyatlarına görə dünyada ikinci yeri tutan İran - 33,5 trilyon kubmetr qazla - əsl ixrac nəhəngi ola bilərdi. Lakin reallıq fərqlidir. Sanksiyalar, beynəlxalq təcrid, texnoloji geridəqalmışlıq və daxili qeyri-sabitlik Tehranın potensialını boğur.

Geosiyasi dinamika isə vəziyyəti daha da çətinləşdirir. Azərbaycanla İsrail arasındakı sıx tərəfdaşlıq - xüsusilə neft tədarükü və təhlükəsizlik əməkdaşlığı - Tehranda narazılığı pik həddə çatdırıb. Digər tərəfdən, İran özü də Bakının iştirakını istəmədən Türkmənistanla qaz SWAP-ı mexanizmlərində Azərbaycan infrastrukturuna möhtac qalır.

Türkmənistan: səssiz, amma hesablanan oyunçu

2025-ci ilin ilk yarısında Türkmənistan SWAP mexanizmi vasitəsilə İran üzərindən təxminən 1,9 milyard kubmetr qaz ixrac edib. Bu qazın bir hissəsi Azərbaycan bazarına daxil olur. Belə bir mexanizm regionda qaz axınlarının və mənfəət bölgüsünün yeni xəritəsini yaradır.

Əgər Türkmənistan gələcəkdə Azərbaycan infrastrukturundan Çin və Hindistanla danışıqlarda təzyiq aləti kimi istifadə etməyə başlasa, bu, regionda iqtisadi rəqabəti yeni səviyyəyə qaldıra bilər. Türkmən qazı ilə Azərbaycanın qazının rəqabətə girməsi ehtimalı, ilk baxışda, yumşaq görünə bilər. Amma enerji diplomatiyasında "yumşaqlıq" heç vaxt əbədiyyətə qədər davam etmir.

Azərbaycanın dayanıqlığının üç dayağı

Bütün bu geosiyasi təzyiqlərə və iqtisadi rəqabətə qarşı Azərbaycanın uğur strategiyası üç əsas sütuna söykənir:

1. İnfrastruktur təhlükəsizliyi. 2025-ci ilin iyun və iyul aylarında keçirilən "Müştərək Qalxan-2025" və "Tərlan-2025" hərbi təlimləri TANAP, BTC, Gəncə və Sabirabad qazpaylayıcı qovşaqları kimi obyektlərin təhlükəsizliyini artırmağa yönəlib. Türkiyə və Qazaxıstanla birgə aparılan təlimlər regional enerji infrastrukturunun hərbi və texniki müdafiəsini gücləndirir. SOCAR isə 2024-2025-ci illərdə kiberhücumlara qarşı müdafiəyə artıq 43 milyon dollardan çox vəsait ayırıb.

2. Marşrut çevikliyi. TAP, TANAP və BTC-dən əlavə, Azərbaycan bu il Transxəzər marşrutunu aktivləşdirib. Türkmənistan və Qazaxıstanla birgə həyata keçirilən bu layihə Xəzəri Avropaya birləşdirir. Bununla yanaşı, Rumıniya üzərindən keçən alternativ Qara dəniz dəhlizi də gücləndirilir. Bu diversifikasiya sayəsində Azərbaycanın tam blokadaya alınması ssenarisi artıq real deyil.

3. "Yaşıl" enerjiyə keçid. 2025-ci ilin iyulunda ACWA Power və Masdar şirkətləri ilə imzalanmış memorandum əsasında Naxçıvanda 600 MVt gücündə günəş elektrik stansiyasının tikintisinə start verilib. Eyni zamanda Füzulidə 240 MVt gücündə külək parkı inşa olunur. Plan üzrə 2026-cı ildən etibarən "yaşıl" elektrik enerjisi Türkiyə və Avropaya ixrac olunacaq. Strategiyanın hədəfi isə daha böyükdür - 2030-cu ilə qədər ildə 1 milyon ton "yaşıl" hidrogen ixracı hədəflənir.

Azərbaycan bu hədəfləri sadəcə deklarativ niyyət kimi deyil, konkret maliyyə və texnologiya ilə müşayiət olunan real proqramlar çərçivəsində həyata keçirir. Bu isə Bakının təkcə bu günün deyil, sabahın da oyunçusu olduğunu sübut edir.

Yeni marşrutlar, ittifaqlar və sərt reallıq: Azərbaycanın Yaxın Şərqdə enerji oyunu

Azərbaycanın 2025-ci ildə Yaxın Şərqə yönəltdiyi enerji strategiyası artıq təkcə borularla deyil, bütöv siyasi və iqtisadi arxitektura ilə işləyir. Bakı bu prosesə yalnız müşahidəçi və ya kiçik tərəfdaş kimi qoşulmayıb - o, indi bu oyunun tam hüquqlu dizayneridir. Yeni marşrutlar, genişlənən tərəfdaşlıqlar və formalaşan güc balansı Bakını Yaxın Şərqin enerji coğrafiyasında əsas dirəyə çevirir.

1. Suriya xətti: Aralıq dənizinə açılan yeni pəncərə

Ən diqqətçəkən yeniliklərdən biri, şübhəsiz, Aİ və ərəb ölkələrini birləşdirəcək AİPG - Ərəb Qaz Kəməri - layihəsinin reanimasiya cəhdidir. Bu ilin iyulunda artıq texniki-iqtisadi əsaslandırma işlərinə start verilib. Misirin dövlət qaz şirkəti EGAS bu prosesdə tərəfdaş kimi çıxış edir. Bakı bu xətt vasitəsilə yalnız Suriyaya yox, eyni zamanda İordaniya, Livan və hətta Misir bazarına çıxış əldə edə bilər.

Bu, sadəcə qazın fiziki daşınması deyil - bu, diplomatiya, bərpa və təsir alətidir. Savaşdan çıxmış Suriyanın enerji sistemində Azərbaycan faktoru getdikcə əsaslı rol oynamağa başlayır.

2. BƏƏ və Səudiyyə Ərəbistanı ilə "hidroqaz" diplomatiyası

Bakı bu iki körfəz dövləti ilə münasibətlərini yalnız neft-qazla məhdudlaşdırmır. Artıq söhbət həm kapital axınları, həm də texnologiya və bazarlara çıxışdan gedir. SOCAR bu istiqamətdə BƏƏ fondları ilə əməkdaşlıq edir, eyni zamanda Səudiyyə Ərəbistanının "Aramco" və "ACWA Power" kimi nəhəngləri ilə birgə layihələr masadadır.

Bu ittifaqlar Azərbaycanın Cənub və Cənub-Şərqi Asiyaya çıxışı üçün əvəzsiz körpüdür. Hindistan, Pakistan və Cənub-Şərqi Asiya bazarları yaxın illərdə yaşıl hidrogen və LNG üçün əsas istehlakçılara çevriləcək. Bakı artıq bu bazarlara yaxınlaşmaq üçün Körfəz ölkələrinin potensialından yararlanır.

3. Etibarlı təchizatçının rolu: risklər fonunda sabitlik faktoru

Ormuz boğazında müharibə riski, İraqda və Suriyada sabitliyin hələ də bərqərar olmaması fonunda Bakı Qərbin və regionun gözündə etibarlılığın sinoniminə çevrilib. Heç bir beynəlxalq sanksiyanın təsiri altında olmayan, iqtisadi cəhətdən proqnozlaşdırılan və siyasi baxımdan sabit olan Azərbaycan - hazırda Avropa İttifaqı və Türkiyə üçün yeganə riskdənkənar təchizatçıdır.

Bu, Azərbaycanın geosiyasi reytinqini artırır. Qərbin enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı hesabatlarında Bakı artıq sadəcə təchizat nöqtəsi kimi deyil, strateji tərəfdaş və riski azaldan regional akyor kimi təqdim olunur.

Azərbaycanın Yaxın Şərqdə enerji strategiyası: plan yox, icra

Bütün bunlar - sadəcə siyasi bəyanatlar və niyyətlər deyil. Bu, konkret, dəqiq hesablanmış və yerinə yetirilən qərarların zənciridir. İsraildən Suriyaya, Türkiyədən Ərəb Qaz Kəmərinə qədər - Bakı öz enerji arxitekturasını qurur. Bu sistemdə o, artıq "kiçik qardaş" deyil - tam hüquqlu, ixracı diversifikasiya edən, texnoloji suverenliyə malik, siyasi sabit ittifaqlar formalaşdıran aktordur.

Bugünkü beynəlxalq qeyri-müəyyənlik fonunda Azərbaycanın Yaxın Şərqdə artan enerji mövcudluğu - turbulent bir dövrdə ağıllı və rasional geoiqtisadi davranış nümunəsidir. Və göstəricilər onu deyir ki, bu artım hələ başlanğıcdadır.

İncə balans ustalığı: Bakının enerji şahmatı

Azərbaycan Yaxın Şərqdə öz enerji oyununu ehtiyatlı, amma cəsarətli gedişlərlə oynayır. İki düşmən - İran və İsrail arasında ustalıqla balans yaradır, güclü Türkiyə tranzitinə söykənir, müharibədən çıxan Suriyada enerji sabitliyini təmin edir və paralel olaraq "yaşıl" enerji üzərində gələcəyini qurur.

Bakı Avropa ilə məhdudlaşmır. İndi söhbət daha böyük bir coğrafiyadan gedir - Xəzər, Aralıq dənizi, Ərəb yarımadası və Qara dənizi birləşdirən vahid enerji sistemindən.

Ən böyük çağırış isə bu balansı pozmadan, ixracı genişləndirmək, ittifaqları dərinləşdirmək və çevikliyi qorumaqdır. Bakının müasir strategiyası da məhz bundadır: zəiflikləri təsir rıçaqlarına çevirmək, münaqişələri inkişaf stimulu etmək və enerji axınlarını xarici siyasətin əsas alətinə dönüştürmək.

Azərbaycan artıq sadəcə təchizatçı deyil - o, Yaxın Şərqdə formalaşan yeni enerji arxitekturasının cazibə mərkəzinə çevrilir. Və bu prosesin əsas dizayneri də məhz Bakı olacaq.