Onlar yaddaşa hopur. Abidələrin yanında pıçıldaşan qoca qadınların səsinə, arxivlərdə saralmış kağızların qoxusuna, nəvənin əlinə alıb mənasını bilmədən baxdığı medalların qənirsiz parıltısına çevrilir.

Qələbə - sadəcə bir hadisə deyil. Bu - bir əhd, gələcəyə miras qalan vəsiyyətdir. Və yaddaşı süni şəkildə dəyişməyə çalışırlarsa - cümlələr pozulur, səhifələr cırılır. Qəhrəmanların adı cəlladlarla dəyişdirilirsə - tarix özü nəfəs almaqda çətinlik çəkir.

Məhz həmin zamanda insan olmaq haqqı pozulur.

... Cənubi Qafqaz çox faciələr görüb. Amma zamanla sağalmayan bir faciə də var - yaddaşın xəyanətə uğraması. Bir xalq azadlıq uğrunda canını qurban verənləri ehtiramla yad edərkən, digər xalq nasizmə xidmət edənlərə daşdan çələng hörür. Bir yerdə əsgərin xatirəsi qarşısında baş əyilir, digərində SS zabitinə abidə ucaldılır. Bu - səhv deyil. Bu - təsadüf də deyil. Bu - seçimdir.

Azərbaycan işıq tərəfini seçdi. O, Qələbəyə təkcə qan və igidlik vermədi. Neft verdi, çörək verdi, gecə-gündüz işləyən zavodların ritmini verdi. Mükafat istəmədən inandı və bu inancı qoruyur - bürüncdə, kitablarda, müharibə görməyən, lakin sülhün qiymətini bilən uşaqların sözlərində.

Yanımızda isə - Ermənistan. Bu ölkə kollaborasionisti, satqını, mənəviyyatsızı, əxlaqsızı, xaini qəhrəmana çevirmək qərarına gəldi. Hitlerçilərin silahdaşını millətin ideoloji simvoluna döndərdi. Tarix orada yalanın qurumuş qatıyla örtülmüş bir güzgüyə çevrildi. Və bu güzgüdə həqiqətin əksi yoxdur. Yalnız bir kölgə var.

Bu gün artıq təkcə kitablar, muzeylər və küçə adları deyil - vicdanın özü də döyüş meydanına çevrilib. Burada sözlər güllədir, yaddaş səngərdir. Seçim isə kimə abidə ucaldacağında deyil. Kim olacağındadır: insanmı? Yoxsa yaddaşsız bir cəlladmı?

Müharibələr döyüş meydanlarında bitmir. Onlar davam edir - kitablarda, muzeylərdə, küçə adlarında və siyasətçilərin nitqlərində. Xüsusilə də postsovet məkanında, hər ölkə sanki təkcə bu günü üçün yox, keçmişini necə izah edəcəyinə görə də mübarizə aparır. Bu gün tarix saxtalaşdırması dövlət siyasətinin alətinə çevrildiyi bir vaxtda, tarixi yaddaş məsələsi strateji məna kəsb edir. Qələbə həqiqəti ilə faşist cəlladlarının qəhrəmanlaşdırılması arasında sadəcə ideoloji deyil - mədəni-sivilizasiyalı bir uçurum var.

Azərbaycan bu yaddaşda qəhrəmanların tərəfindədir. O, faşizm üzərində qələbə naminə yüz minlərlə övladını qurban verdi, cəbhəni neft, metal, insan resursları ilə təmin etdi. Bu gün Bakıda şəhid məzarları önündə başlar əyildiyi bir zamanda, İrəvanda Üçüncü Reyxə xidmət edənlərin abidəsinə gül qoyulur. Bu təkcə təhqir deyil - bu, Cənubi Qafqazda sülh gələcəyinə açıq təhdiddir.

1941-ci ilin iyununda İkinci Dünya Müharibəsi başladıqda o dönəmdəki Azərbaycan SSR bütün Sovet İttifaqı kimi Vətənin müdafiəsinə qalxdı. Amma Azərbaycanın töhfəsi simvolik deyildi. Bu - misilsiz insan və resurs səfərbərliyi idi: 600 mindən çox azərbaycanlı cəbhəyə səfərbər edildi. Onlardan azı 350 mini - etnik azərbaycanlı idi. Bu, deməkdir ki, hər dördüncü əmək qabiliyyətli kişi evini tərk etdi - vətəni qorumaq üçün.

Gedən 600 min nəfərin yarıdan artığı geri dönmədi. Həlak oldular. Yoxa çıxdılar. Kurskda tank içində yandılar, ya da Berlin yaxınlığında qardaş məzarlarda dəfn edildilər. Bu, Azərbaycanın bütün bəşəriyyətin azadlığı uğrunda ödədiyi qiymətdir.

Müharibənin alovunda qəhrəmanlar doğuldu. Azərbaycan vətənə 123 Sovet İttifaqı Qəhrəmanı bəxş etdi. Daha 170 min nəfər orden və medallarla təltif olundu. Onlar şöhrət axtarmırdılar - ölümü qarşılayırdılar ki, başqaları yaşaya bilsin. Biz yaşaya bilək.

Bakılı Qəhrəman Qafur Məmmədov Stalinqrad uğrunda döyüşlərdə bədənini pulemyot yuvasına sipər edərək, Aleksandr Matrosovun qəhrəmanlığını təkrarladı.

İsrafil Məmmədov Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülən ilk azərbaycanlı oldu. O, düşməni məhv etməklə kifayətlənmirdi - o, ordunu ruhlandırırdı.

İki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüş general Azi Aslanov Baltikyanı və Şərqi Prussiyada düşmən müdafiəsini yarıb keçən tank briqadasına komandanlıq edirdi. Onların qəhrəmanlıqları əfsanə deyil - bunlar arxivlərdəki sənədlər, təltif vərəqələri, cəbhədən gəlmiş məktublar, hələ də aramızda yaşamış şahidlərin yaddaşıdır.

Amma Qələbə yalnız səngərlərdə döyülmürdü. Müharibə illərində Bakı Sovet İttifaqının enerji ürəyinə çevrildi. 1941-ci ildə Azərbaycan SSR bütün sovet neftinin 72 faizini istehsal edirdi. Bakı zavodları qırmızı ordunun aviasiyası və tankları üçün lazım olan yanacağın - kerosin və dizelin - 90 faizini verirdi. Azərbaycan neftindən 25 milyon ton benzin, mazut, müxtəlif növ yanacaq əldə olunmuşdu. Bu yanacaq olmasaydı, Sovet qoşunu bir addım da irəliləyə bilməzdi.

Zavod işçiləri sutkalarla çalışırdılar. Növbəni tərk etmədən. Neft, nasist işğalı təhlükəsinə baxmayaraq, birbaşa Bakıdan cəbhəyə gedirdi. Bu, Qələbənin neft damarları idi. Əgər Hitler Bakını ələ keçirsəydi - nə Stalinqrad qələbəsi olardı, nə Kursk döyüşü, nə də Berlinin fəthi.

Azərbaycanlılar bütün cəbhələrdə vuruşurdular. 416-cı Azərbaycan atıcı diviziyası Qafqazdan Berlinədək döyüş yolu keçdi. Stalinqradın müdafiəsində iştirak etdi, Ukraynanı azad etdi, Şərqi Avropanı şturm etdi. Bu diviziyanın tərkibində 13 minə yaxın azərbaycanlı döyüşürdü.

77-ci diviziya Qafqaz müdafiəsinin ön xəttində idi, Vistula çayına qədər irəlilədi, Berlinin alınmasında iştirak etdi. Artilleriya generalı Əliağa Şıxlinski Azərbaycan hərb sənətinin simvoluna çevrildi. Azərbaycanlılar tanklarda, səmalarda, kəşfiyyatda, sualtı qayıqlarda vuruşurdular. Harada Qələbə səslənirdisə, orada azərbaycanlı vardı.

Amma bugünkü Ermənistan fərqli bir yol seçdi.

Garagin Njde - normal tarix kontekstində bu ad Vlasov və Bandera ilə yanaşı çəkilməlidir. O, nasist Almaniyasının şüurlu tərəfdaşı idi. 1942-1944-cü illərdə Berlində, Abverin nəzdində yaradılmış "Erməni Milli Şurası"na rəhbərlik edirdi. Njde SS-in erməni hissələrinin, o cümlədən 812-ci batalyonun formalaşmasında iştirak etmişdi. Bu batalyon Balkanlarda partizanlara - yəni Hitlerə qarşı vuruşanlara qarşı döyüşlərdə istifadə olunurdu. Silahı əlində olan azadlıq döyüşçülərinə qarşı.

Onun ideologiyası - irqçi, şovinist və antisemitist idi. Öz əsərlərində "ermənilərin ariyalı mənşəyi"ndən və "irqin təmizliyinin qorunması zərurəti"ndən yazırdı. Baxışları gizlədilməyib. Onlar açıq şəkildə nəşr olunub, sənədləşdirilib. O, NKVD tərəfindən dindirilib, arxivi bu gün Rusiyanın Federal Təhlükəsizlik Xidmətində (FSB) saxlanılır. Hər şey sənədlərlə mövcuddur. Bu - uydurma deyil. Bu - faktlardır.

2000-ci illərin əvvəllərindən etibarən Ermənistanda Garagin Njde obrazının sistemli şəkildə təhsil sisteminə yerləşdirilməsi prosesi başlanıb. Onu nasizmə yardım edən xain kimi deyil, "azadlıq uğrunda mübariz" kimi təqdim edirlər. 9-11-ci sinif tarix dərsliklərində onun obrazı romantikləşdirilib, Hitlerlə əməkdaşlığı isə tamamilə görməməzliyə vurulub. 2006-cı ildə məktəblərə daxil edilmiş "Ermənişünaslıq" fənnində Njde Andranik və Abovyandan bir sırada "milli ideoloqlar" kimi təqdim olunur.

Tarix müəllimləri üçün hazırlanan metodik vəsaitlərdə Njde "türk və sovet işğalına qarşı müqavimət qəhrəmanı" kimi tədris olunması tövsiyə edilir. Bu - sadəcə təhrif deyil. Bu - şüurlu saxtalaşdırmadır. Bu - tarixi həqiqətə qarşı ideoloji müharibədir.

Garegin Njde - bir daha demək lazımdır - nasistlərlə müttəfiqliyi seçmiş adamdır. O, SS zabitləri ilə çiyin-çiyinə çalışmış, Hitlerə xidmət etmişdir. Bunu onun bioqrafiyası da, arxiv sənədləri də, müstəqil tədqiqatlar da təsdiqləyir.

2016-cı ildə - artıq XXI əsrdə - İrəvanın mərkəzində, Xandjyan və Çarents küçələrinin kəsişməsində Njdənin abidəsi ucaldıldıı. Haradasa ucqar bir kənddə deyil, fanatların özbaşına düzəltdiyi büst də deyildi - rəsmi, razılaşdırılmış və dövlət tərəfindən maliyyələşdirilmiş bir abidə. Ermənistan Müdafiə Nazirliyinin bilavasitə iştirakı ilə.

Bu yaramazın, caninin, xainin adıyla küçələr, məktəblər, kadet korpusları adlandırılıb. Sünikdə ona üçmetrlik heykəl qoyulub. Hər il xatirəsi qeyd olunur. Büstləri hərbi hissələrdə ucaldılıb. Təsəvvür edin: "Avropa dəyərləri"nə can atdığını iddia edən bir ölkənin ordusunda əsgərlər SS zabitinin heykəlinin önündən keçirlər. Əgər bu, tarixi həqiqətə təhqir deyilsə, bəs nədir?

2000-ci illərdən başlayaraq Ermənistanda Garegin Njde obrazının təhsil sisteminə yerləşdirilməsi istiqamətində sistemli və ardıcıl iş aparılır. Onu nasizmin əlaltısı kimi deyil, "azadlıq uğrunda döyüşçü" kimi təqdim edirlər. 9-11-ci sinif tarix dərsliklərində onun fiquru romantikləşdirilib, Hitlerlə əməkdaşlığı isə tamamilə görməməzliyə vurulur. 2006-cı ildə tədrisə daxil edilmiş "ermənişünaslıq" fənnində o, Andranik və Abovyandan bir sırada "milli ideoloqlar" siyahısına salınıb.

Tarix müəllimləri üçün hazırlanan metodik vəsaitlərdə Njde "türk və sovet işğalına qarşı müqavimətin qəhrəmanı" kimi təqdim olunması tövsiyə edilir. Bu, sadəcə bir təhrif deyil. Bu - şüurlu və məqsədli saxtalaşdırmadır. Bu - tarixi həqiqətə qarşı aparılan ideoloji müharibədir.

Əgər söhbət təkcə dərsliklərdən getsəydi - bu artıq qorxulu olardı. Amma Ermənistanda Njde təkcə arxiv öyrənmələri üçün yox, silahlı gənclər üçün də bir simvola çevrilib.

2012-ci ildə Ermənistan Müdafiə Nazirliyinin iştirakı və himayəsi ilə "Njdeakan" adlı gənclər təşkilatı təsis edilib. Bu qurum "vətənpərvər tərbiyə" və ilkin hərbi hazırlıqla məşğul olur. Onların şüarları, geyim formaları, ritorikası 1930-40-cı illərin millətçi hərəkatlarını təkrarlayır. Bu, sadəcə bir ictimai təşəbbüs deyil - dövlət dəstəkli ideoloji institutdur.

Ermənistan ordusunda "döyüşçünün şərəf kodeksi" adlandırılan sənəd var ki, onun mətni birbaşa Garegin Njdenin əsərləri əsasında tərtib olunub. Bir sıra hərbi hissələrdə onun büstləri ucaldılıb. 1 yanvar - Njdenin doğum günü - Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən rəsmi anım günü kimi qeyd olunur: gül dəstələri qoyulur, çıxışlar edilir, hərbi və mülki gənclərlə "maarifləndirici" mühazirələr aparılır.

Başqa sözlə desək: özünü "soyqırımın qurbanı" və "xristian sivilizasiyasının dayağı" kimi təqdim edən bir dövlət faşist kollaborasionistinin obrazını yeni milli şüurun sütununa çevirmişdir. Bu - tarixi yanlışlıq deyil. Bu - ideoloji seçimdir.

Əgər bir vaxtlar Ermənistan dünyaya "tarixin qurbanı" kimi təqdim olunurdusa, bu gün artıq o - tarixi yaddaşla manipulyasiya edən, revanşist niyyətlərini "ədalət axtarışı" pərdəsi altında gizlədən bir siyasi aktora çevrilib.

Bəs Njdenin və onun kimilərin qəhrəmanlaşdırılmasının arxasında nə dayanır? Bu, sadəcə tarixi savadsızlıq deyil. Təsadüfi də deyil. Bu - dövlət səviyyəsində məqsədli bir siyasətdir. Cəmiyyətin ətrafında birləşəcəyi real nailiyyətlər olmayanda - miflər meydana çıxır. İdeallar yoxdursa - simvollar uydurulur. Və qan üzərində qurulmuş simvol, çox asanlıqla silaha çevrilə bilir.

Ermənistanda etnosentrik ideologiyanın formalaşması gedir. Burada Türkiyəyə, Azərbaycana və ya "sovet işğalına" qarşı yönəlmiş hər bir addım avtomatik olaraq haqlı sayılır. Hətta bu addım Hitlerin tərəfdaşı olmaqdan ibarət olsa belə. Hətta bu - SS-in yanında vuruşmaq, Balkanlarda qırğınlar törətmək olsa da.

Bu yanaşma təkcə təhlükəli deyil - partlayıcıdır. Bu, barışığın öz ideyasını məhv edir. Bu, İkinci Dünya müharibəsində həlak olmuş milyonlarla insanın xatirəsinə ehtiramı mümkünsüz edir. Və bu, Ermənistanı bütün müasir sivilizasiyadan ayırır. O sivilizasiyadan ki, müharibədən sonrakı etikasını bir prinsip üzərində qurdu: "Heç vaxt təkrar olmasın."

Azərbaycan isə Qələbəyə hər şeyini verdi. İnsanlarını. Resurslarını. İmanını. Qardaşlıq çiynini. Azərbaycan minnət gözləmir. Amma o, həqiqətə hörmət tələb edir. Çünki həqiqətsiz sülh olmur. Həqiqətsiz - yalnız yeni yalan yaranır. O yalan ki, köhnə yalanlar kimi - insanları yenidən müharibəyə aparır.

Əgər İrəvanda doğrudan da sülh istəyirlərsə, doğrudan da Avropaya yaxınlaşmaq, qonşuların rəğbətini qazanmaq niyyətləri varsa - ilk addım bəllidir: xainlərə ucaldılmış abidələrin sökülməsi, tarixi səhvlərin etirafı, nasizmin və onun əlaltılarının açıq şəkildə pislənməsi.

Bir yerdə qəhrəmanların xatirəsi yad olunur, digər yerdə Hitlerə xidmət etmiş şəxslərə dua oxunur. Bir yerdə şəhid məzarlarına gül qoyulur, digər yerdə cəlladlara abidə hörülür. Məhz bu ziddiyyət - ortaq yaddaşı mümkünsüz edir. Yaddasız isə gələcək qurmaq mümkün deyil.

Tarix - sadəcə keçmişin xronikası deyil. O, eyni zamanda, kimliyimizin, mənəviyyatımızın və gələcək strategiyalarımızın bünövrəsidir. Xüsusilə də müharibələrin, soyqırımların, qəhrəmanlıqların və xəyanətlərin yaddaşı - hər bir xalq üçün həm mənəvi kompasdır, həm də siyasi barometr. Bugünkü Azərbaycan tarixi yaddaşla barış içindədir. O, qəhrəmanlarını ucaldır, xatirəni təhqir etmir, gerçəyə hörmət edir. Azərbaycan Qələbəni bir təntənə yox, bir borc, bir əmanət kimi qoruyur.

Ermənistansa fərqli bir yol seçdi. O yol - gerçəklə barışmaq yox, keçmişi manipulyasiya etmək, tarixə qarşı revanşist münasibət bəsləmək yoludur. Kollaborasionistlərə heykəl qoymaq, gənclərə faşizmə xidmət etmiş şəxsləri "milli ideoloq" kimi təqdim etmək, tarix elmini ideoloji silaha çevirmək - bu, təkcə Ermənistanın daxili işi deyil. Bu, Cənubi Qafqazın sabitliyi və təhlükəsizliyi üçün ciddi təhdiddir.

Nasizmin ideoloji təmizlənməyə məruz qalması beynəlxalq konsensusdur. Bu konsensus əsasında Avropa inşa olunub. Bu etika üzərində müasir dünya qurulub. Və həmin etikanın qarşısında durmaq, faşizmi bir xalqın yaddaşına qəhrəmanlıq kimi sırımaq - bəşəri dəyərlərə açıq hücumdur. Azərbaycanın bu kontekstdə mövqeyi aydındır: heç bir xalq, heç bir siyasi maraq, heç bir mif - insanlıq əleyhinə cinayətləri haqq qazandıra bilməz.

Azərbaycan öz tarixini susmur, onu saxtalaşdırmır, ideoloji pərdələrlə örtmür. O, həm öz şəhidlərinə, həm də tarix qarşısında vicdanlı olmağa çalışır. Bu mövqe - təkcə keçmişin deyil, gələcəyin də seçimi deməkdir. Çünki tarixlə barışmayanlar gələcəyi barışmaz edir. Tarixi yalan üzərində qurulan cəmiyyətlər - ya daxilən çökür, ya da qonşularla müharibəyə sürüklənir.

Ermənistan əgər doğrudan da müstəqil, sülhpərvər, demokratik dövlət qurmaq istəyirsə - bu, ancaq yaddaşla haqq-hesab çəkməkdən, xəyanəti pisləməkdən və qəhrəmanla cəlladı bir-birindən ayırmaqdan başlayır. Əgər bu addım atılmasa - regionda sülh kağız üzərində qalacaq, sabahkı münaqişələrin toxumu bu gün səpiləcək.

Bugünkü tarixi çağırış budur: kim yaddaşda qəhrəmanları saxlayır, sabahda dəyərləri qoruyur. Kim yaddaşda xainləri müqəddəsləşdirir - sabahda nifrəti toxuyur.

Və seçim hər xalqın, hər dövlətin öz vicdanına buraxılıb.

Elçin Alıoğlu TREND