Çin bu gün sistemli demoqrafik daralma mərhələsinə daxil olub və prosesin miqyası ölkənin iqtisadi artım arxitekturasına, sosial dayanıqlığına və qlobal rolu ilə bağlı uzunmüddətli trayektoriyasına birbaşa strateji təsir göstərir. Doğumun struktur enişi dövlətin yeni konturlarını cızır və Pekini eyni vaxtda həm stimullaşdırıcı mexanizmləri işə salmağa, həm də 1980-ci illərin texnokratik demoqrafik nəzarət dövründən miras qalmış birbaşa tənzimləmə alətlərinə qayıtmağa məcbur edir. Bu genişmiqyaslı siyasi dönüşün mərkəzində fundamental sual dayanır: onilliklər boyu doğumu məhdudlaşdırmağı dövlət idarəçiliyinin norması kimi institutlaşdırmış bir ölkə ailə modelini, gender nizamını, sosial infrastrukturu dəyişmədən və hələ də əhalini makrososial mühəndisliyin obyekti kimi görən idarəçilik yanaşmasını yenidən nəzərdən keçirmədən aşağı fertilite tələsindən çıxa bilərmi.

Çinin demoqrafik siyasəti modernləşmə ideologiyası, texnokratik planlaşdırma və Den Syaopin islahatları dövrünə xas siyasi məntiqin spesifik sintezinin məhsuludur. Başlanğıcda bu siyasət məhsuldarlığın artırılmasına, aqrar sektorun yükünün azaldılmasına və sürətli sənayeləşməyə yönəlmiş geniş iqtisadi kursun tərkib hissəsi kimi nəzərdə tutulurdu. 1970-ci illərin sonlarında fertilite yüksək idi: bir qadına altı uşaq düşürdü. Əhalinin partlayışvari artımı sosial dinamika kimi yox, sistemli nəzarət metodları ilə tənzimlənə bilən idarəolunan faktor kimi qəbul edilirdi. Siyasi rəhbərlik demoqrafiyanın sənaye və maliyyə siyasəti qədər əhəmiyyətli, uzunmüddətli dövlət strategiyasının aləti ola biləcəyi qənaətindən çıxış edirdi.

Bu yanaşmanın ideoloji bünövrəsində Sun Tsyanın formalaşdırdığı konsepsiyalar dayanırdı. O, Roma Klubunun məşhur məruzəsindən götürülmüş sistem dinamikası metodologiyasını uyğunlaşdıraraq, əhali sayını əl ilə sazlanmalı sistem parametri kimi təqdim edən model qurdu. Bu məntiq 1970-ci illərin sonu Çini üçün son dərəcə uyğun idi: demoqrafiya mürəkkəb sosial və mədəni proseslərin nəticəsi kimi deyil, istehsal normativləri və resurs bölgüsü kimi idarə edilən göstərici kimi qavranılırdı. Nəticədə nəzarət infrastrukturu formalaşdı: ailə planlaşdırması üzrə məmurlar, məcburi klinika ziyarətləri, spiralın kütləvi tətbiqi, genişmiqyaslı sterilizasiya kampaniyaları, maliyyə cərimələri və aqressiv vizual təbliğat.

Otuz il ərzində "bir ailə - bir uşaq" siyasəti tamamilə yeni sosial reallıq yaratdı. Onun içindən yeganə uşaqlar nəsli çıxdı - dəyərləri, təhsil strategiyaları, iqtisadi davranışı və həyat gözləntiləri institusional doğum məhdudiyyətinin məhsulu olan unikal sosial qrup. Bu kohorta ailə modelini dəyişdi: valideynlərin uşağa yatırımı artdı, ailədaxili struktur çevikləşdi, ikinci uşağın doğulması isə tədricən normadan kənara sıxışdırıldı. Urbanizasiya, xidmət sektorunun böyüməsi, əmək bazarında rəqabətin sərtləşməsi və mənzil qiymətlərinin bahalaşması bu prosesi daha da gücləndirdi. Özünü təkrarlayan dinamika yarandı: hər yeni nəsil əvvəlkindən daha az uşaq istədi.

Məhz bu mərhələdə "aşağı doğum tələsi" formalaşmağa başladı - Avropa və Şərqi Asiya demoqraflarının əsərlərində təsvir olunan və Çin reallığına birbaşa tətbiq edilən struktur fenomen. Ölkə TFR göstəricisi 1,4-dən aşağı düşən kimi, iqtisadi arxitektura, əmək bazarı, təhsil sistemi və sosial normalar azuşaqlılığa uyğunlaşmağa başlayır. İnstitusional inertlik yaranır və hətta ciddi stimullaşdırıcı tədbirlər belə fərdi seçimləri dəyişməkdə aciz qalır. Çin təcrübəsi bunu açıq göstərdi: 2016-cı ildə ikinci, 2021-ci ildə isə üçüncü uşağa icazə verilməsi ciddi reaksiyaya səbəb olmadı. Böyük şəhər aqломerasiyalarında ailələrin əksəriyyəti uşaq doğulmasını iqtisadi və karyera strategiyalarına uyğun gəlməyən yüksək xərcli layihə kimi görür.

Əsas faktor uşağın böyüdülmə qiymətidir. Çin Demoqrafik Tədqiqatlar İnstitutunun araşdırmalarına görə, bir uşağın 18 yaşına qədər saxlanması orta hesabla 538 min yuan, meqapolislərdə isə 1-1,5 milyon yuan tələb edir. Gənc ailələrin illik orta gəliri 160 min yuan civarında olduğu şəraitdə bu yük çoxuşaqlılıqdan davamlı imtina yaradır. Çin cəmiyyəti sürətlə nəsillərarası dəstək məntiqindən fərdi mobillik modelinə keçir və bu modeldə uşaqlar ailə strategiyasının zəruri elementi yox, uzunmüddətli öhdəlik kimi dəyərləndirilir.

Pekin demoqrafik trayektoriyanı dəyişmək üçün stimullaşdırıcı alətlərə əl atır: birbaşa ödənişlər, vergi güzəştləri, mənzil subsidiyaları, dekret məzuniyyətlərinin genişləndirilməsi, uşaq baxımı infrastrukturunun vergidən azad edilməsi. Amma əsas problem bu tədbirlərin çağırışın miqyasına uyğun gəlməməsidir. 10-20 min yuanlıq birdəfəlik ödənişlər analığın qadınların əmək bazarındakı mövqeyinə vurduğu struktur zərbəni kompensasiya etmir. Araşdırmalar göstərir ki, Çində uşaqdan sonra qadınların karyerası ləngiyir, gəlirləri isə 30-40 faiz azalır. Korporativ sektorda gizli diskriminasiya qalır, evdaxili əmək isə bərabər bölüşdürülmür.

Bu fonda ideoloji xətt güclənir. Dövlət sənədləri və media "məsuliyyətli ana" konseptini fəal şəkildə təbliğ edir və bu, gənc qadınların əhəmiyyətli hissəsi tərəfindən ənənəvi modelin bərpası cəhdi kimi qəbul olunur. Nəticədə əks-reaksiya yaranır. Bu, ən parlaq şəkildə Cənubi Koreyadakı "6B4T" hərəkatına bənzər ideyaların populyarlaşmasında görünür. Çin sosial şəbəkələrində evliliyə və uşaq doğulmasına açıq şəkildə qarşı çıxan icmalar sürətlə artır. Bu, marjinal ritorika deyil, iqtisadi yük ilə dövlətin reproduktiv qərarlara nəzarətinin kombinasiyasına verilən rasional cavabdır.

Reproduktiv hüquqların məhdudlaşdırılması problemi ayrıca diqqət tələb edir. Human Rights Watch və Amnesty International hesabatları tibbi əsas olmadan abortlara çıxışın daraldıldığını, tibb müəssisələrinə təzyiqlərin artdığını, subay qadınlara yumurta hüceyrələrinin kriokonservasiyasından imtina praktikasının genişləndiyini qeyd edir. Sü Szaotszao işi ailə statusundan asılı olaraq tibbi prosedurlara çıxışın müəyyən edildiyi yeni normativ rejimin formalaşmasının simvolik epizoduna çevrildi. Bu isə demoqrafik siyasətin dəstək mexanizmi yox, qadın bədəni üzərində nəzarət aləti kimi qavranılmasını daha da gücləndirir.

Bu arada əvvəlki demoqrafik siyasətin struktur nəticələri tam miqyasda üzə çıxıb. Bəzi regionlarda 100 qıza 120 oğlan səviyyəsinə çatan gender disbalansı uzunmüddətli proporsiya pozuntusu yaradıb və 30 milyondan çox kişi nikah bazarından kənarda qalıb. Bu isə Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində kriminalizə olunmuş regional "gəlin bazarlarının" formalaşmasına yol açıb. Global Slavery Index məlumatlarına görə, Çində təxminən 5,8 milyon insan müasir köləlik şəraitində yaşayır və onların əhəmiyyətli hissəsi qeyri-qanuni kanallarla gətirilmiş qadınlardır.

Ən ciddi çağırış isə əhalinin sürətli qocalmasıdır. Syu Tszyan Pen və Ditrix Faustenin hesablamalarına görə, 2035-ci ilə qədər çinlilərin dörddə biri - təxminən 350 milyon nəfər - 60 yaşdan yuxarı olacaq. 1990-2010-cu illərdə Çinə tarixi üstünlük verən demoqrafik pəncərə sürətlə bağlanır. Əmək qabiliyyətli əhalinin sayı artıq 880-890 milyon nəfərə enib və bu, sənaye zəncirlərinə, regional əmək bazarlarına və ayrı-ayrı sektorların rəqabət qabiliyyətinə birbaşa təsir göstərir. 2025-ci ildən başlanan pensiya yaşının artırılması strateji zərurəti əks etdirsə də, cəmiyyətdə əlavə gərginlik yaradır.

Bu şəraitdə Pekinin kontraseptivlərə 13 faiz vergi tətbiq etməsi idarəetmə çaşqınlığının rəmzinə çevrildi. Bu addım real olaraq kontrasepsiya vasitələrinə çıxışı məhdudlaşdırmır, amma cəmiyyət tərəfindən köhnə nəzarət paradiqmasının əks-sədası kimi qəbul olunur. Təsiri daha çox psixolojidir: dövlət reproduktiv davranışa təsir göstərmək niyyətini nümayiş etdirir, lakin uşaq dünyaya gətirmə qərarını müəyyən edən nə iqtisadi, nə də sosial amilləri həll edir. Xarici siyasət konteksti də dəyişir: demoqrafik dinamika strateji planlaşdırmanın faktoruna çevrilir, Çinin uzunmüddətli iqtisadi güc perspektivlərinə, daxili tələbin dayanıqlığına və beynəlxalq istehsal zəncirlərinin strukturuna təsir göstərir.

Çində demoqrafik durğunluq artıq ayrıca sosial problem deyil, siyasi iqtisadiyyatın strukturunu dəyişən sistemli faktordur. Kütləvi işçi qüvvəsi, yüksək yığım normaları və ixracyönlü sənaye sektorunun qarşılıqlı təsirinə əsaslanan ənənəvi artım modeli əhalinin yeni yaş strukturuyla ziddiyyətə girir. Bu uyğunsuzluq demoqrafiyanı Pekinin makroiqtisadi strategiyaları üçün əsas məhdudlaşdırıcıya çevirir. BVF-nin qiymətləndirməsinə görə, Çində işçi qüvvəsinin azalması artıq potensial artımı hər il 0,3-0,4 faiz bəndi aşağı salır və əhalinin daha da qocalması bu effekti gücləndirəcək.

Gənc kontingentin sürətlə azalması şəraitində iqtisadiyyat kapital və əməyin balansı problemi ilə üz-üzə qalır. Avtomatlaşdırma, robotlaşdırma, süni intellekt sənayesinin inkişafı və məhsuldarlığın artırılması işçi çatışmazlığını qismən kompensasiya edə bilər, amma istehlak strukturunun fundamental dəyişimini ləğv etmir. Yaşlıların payı gənclərdən daha sürətlə artan cəmiyyət fərqli tələb yaradır: təhsilə xərclər azalır, səhiyyəyə xərclər artır, uşaq mallarına tələbat zəifləyir, sosial xidmətlərə və yaşlıların müşayiətinə ehtiyac böyüyür. Bu isə daxili bazarı "inkişaf iqtisadiyyatı"ndan əvvəlki onilliklərə xas olan modeldən struktur olaraq fərqlənən "dəstək iqtisadiyyatı"na doğru sürüşdürür.

Pekin üçün bu, iqtisadi paradiqmanın transformasiyası deməkdir. Yüksək gəlir səviyyəsi, inkişaf etmiş sosial sistem və güclü maliyyə infrastrukturu ilə qocalma mərhələsinə daxil olan Yaponiyadan fərqli olaraq, Çin bu çağırışla rifah strukturunun hələ də qeyri-bərabər olduğu, pensiya sisteminin isə parçalanmış qaldığı mərhələdə üzləşib. Şəhər pensiya fondları ilə kənd dəstək mexanizmləri arasında təminat fərqi demək olar ki, dörd dəfədir və bu, açıq sosial təbəqələşmə yaradır. Çin Sosial Elmlər Akademiyasının məlumatına görə, bir sıra əyalətlərdə pensiya sisteminin öhdəlikləri regional gəlirləri üstələyən səviyyəyə yaxınlaşır. Perspektivdə bu, mərkəzlə regionlar arasında yenidən bölgü münaqişələrinə gətirib çıxara bilər.

Gender disbalansı sosial institutlara təzyiqi daha da artırır. Evlənmək şansı olmayan kişilərin sayı on milyonlarla ölçülür və bu göstərici stabil qalır. Bu amil Myanma, Laos və Vyetnamla həmsərhəd Çin əyalətlərinin təhlükəsizliyinə birbaşa təsir edir, çünki bu bölgələrdə qadın alverinin qeyri-leqal kanalları artıq formalaşıb. Problemi kəskinləşdirən məqam onun müvəqqəti sapma yox, nəsillər boyu davam edəcək uzunmüddətli struktur deformasiyası olmasıdır. Qısa müddətdə Pekin vəziyyəti sərhəd nəzarətini sərtləşdirməklə və nikah qeydiyyatına tələbləri artırmaqla tənzimləməyə çalışır. Amma ünvanlı sosial iş, kənd regionlarının iqtisadi dəstəyi və gender normalarının uzunmüddətli dəyişimi olmadan struktur disbalans qalacaq.

Əlavə risk gənc nəsillərin yüksək gözləntilərindən qaynaqlanır. Urbanizasiya, qlobal kommunikasiya və ali təhsilə çıxış şəraitində böyümüş indiki 18-35 yaş qrupu keçmiş demoqrafik siyasətin dayandığı nəsillərdən kəskin şəkildə fərqlənir. Bu qruplar dövlət şüarlarını həyat strategiyasının əsası kimi qəbul etməyə hazır deyil. Onlar iqtisadi imkanları və karyera modelləri çərçivəsində rasional davranırlar. Məhz buna görə də Pekinin əmək şəraitini, mənzil qiymətlərini, qadınların üzərinə düşən yükü və sosial dəstək strukturunu dəyişmədən yalnız stimullar və ideologiya vasitəsilə doğum səviyyəsinə təsir cəhdləri minimal nəticə verir.

Hazırkı stimullaşdırma siyasəti üç struktur məhdudiyyətlə üzləşir. Birincisi, təklif olunan iqtisadi dəstəyin ailələrin real xərcləri ilə uyğun gəlməməsidir. Uşaq böyütmənin qiymətinin 1,5 milyon yuana çatdığı regionlarda on minlərlə yuanlıq subsidiyalar rasional seçimi dəyişmir. İkincisi, ideoloji siqnalların məhdud effektivliyidir. "Məsuliyyətli ana" obrazı dövlətin keçmiş idarəçilik praktikalarına qayıtmaq cəhdi kimi qəbul olunur və şəhər gəncliyində daha güclü rədd reaksiyası yaradır. Üçüncüsü, iş yerləri sahəsində institusional islahatın olmamasıdır. Qadınlar uşaqdan sonra karyera itkiləri ilə üzləşməyə davam edir, korporativ sektor isə yükün yenidən bölüşdürülməsinə hazır olduğunu göstərmir.

Reproduktiv davranışın inzibati tənzimlənməsi fonunda problem daha da mürəkkəbləşir. Subay qadınlar üçün yumurta hüceyrələrinin kriokonservasiyasına qoyulan məhdudiyyətləri təsdiqləyən Çin məhkəmələri dövlətin reproduktiv texnologiyaları şəxsi hüquqlarla deyil, ailə ideologiyası ilə bağladığına dair siqnal formalaşdırır. Meqapolislərin əhalisi üçün bu kontrproduktivdir: dövlət müdaxiləsi nə qədər məhdudlaşdırıcı kimi qəbul edilirsə, sosial qruplar uşaq dünyaya gətirməkdən imtina etməyə bir o qədər meylli olur.