Həyatımda ilk dəfədir bu qədər böyük izdiham qarşısında çıxış edirəm və buna görə də bir qədər həyəcanlıyam. Nədənsə həmişə yazıçı üçün belə bir nitq söyləməyin olduqca asan olduğu və çıxışın təbii şəkildə davam edib, irəlilədiyi düşünülür. Halbuki yazıçı - ya da ən azından bir roman yazarı - söz ilə çox çətin münasibət qurur. Üstəlik çıxış etməklə yazmaq arasındakı akademik fərqləri də nəzərə alası olsaq, yazıçı "şifahi"-dən çox, "yazılı" istedada malikdir. Roman yazarları susmağa öyrəşiblər, əgər hansısa yeni bir atmosferə qoşulmaq istəyirlərsə, kütlənin arasında əriyərək, çoxluğa qarışırlar. Hiss etdirmədən danışılanları dinləyir, əgər mühitə qarışmağa çalışırsa, bu özünə lazım olan cavablardan əmin olmaq üçün sual verməyə məcbur qaldığındandır. Yazanda istədiyi sözün üzərini qaralamağa vərdiş etdiyindən yazarların sözü hər zaman tərüddüdlü olur, qeyri-əmin tərzdə deyilir. Yalnız bir neçə düzəlişdən sonra yazarın tərzi daha büllur görünür. Amma belə yerlərdə söz veriləndə utancaqlığımızın üstünü qaralamaq kimi şansımız olmur.

Bir də ki mən nadir hallarda, o da ancaq icazə alardıqsa, uşaqların söz deməyinə icazə verilən nəslə mənsubam. Hətta o şərt daxilində belə uşaqların dediklərinə fikir verməz və tez-tez sözləri kəsilərdi. Bu kimi səbəblərin nəticəsidir ki, bizim nəslin çoxu xitabət sənətində qısırdır. Bəzən çəkingənliklə, bəzən isə olduqca sürətlə danışmağın da səbəbi sözümüzün kəsiləcəyi qorxusundan yaranıb. Bir çoxları kimi mənim bu yazmaq arzumun da uşaqlıqdan yarandığı, söz demək ehtiyacından qaynaqlandığı şübhəsizdir. Belə olduğu təqdirdə müdaxilə etmədən dinləyəcəkdilər və nə daşıdığımı nəhayət ki, anlaya biləcəkdilər.

Bu mükafatın elanı mənə nədənsə həqiqət deyilmiş kimi gəldi və niyə məni seçdiyinizi bilmək üçün səbirsizlənməyə başladım. O gün roman yazarının öz əsərlərinə qarşı nə qədər kor olduğunu, oxucularının yazdıqları haqqında yazıçının özündən çox şey bildiyini əvvəllər heç hiss etmədiyim qədər hiss etdim. Roman yazarı heç vaxt öz oxucusu ola bilməz, sadəcə əlyazmalarındakı söz sırası xətalarını düzəldib, təkrarları ya da artıq bir paraqrafı silə bilər. Rəssamın yatağına uzanıb xəyalında tavana çəkdiyi rəsmin bütün freskaların hər bir detalı üzərində işləməsinə, portret üzərində qəlbən, ürəklə işləməsinə baxmayaraq, ona tam hakim olmadığı kimi, yazıçı da kitabları haqqında sadəcə dumanlı və qismən təsəvvürə sahibdir.  Yazmaq təkbaşına görülən qəribə işdir. Bir romanın ilk səhifələrini yazarkən cəsarətinizin qırıldığı anlar olur. Hər keçən gün yanlış yolda irəlilədiyiniz hissinə qapılırsınız, təlaşa düşürsünüz. Həmin anlarda geriyə qayıdıb fərqli bir yola adlamaq fikrinin cazibəsinə aludə ola bilərsiniz. Əslində isə bu mənəvi fərqə, yol ayrıcına ilişib qalmamalısınız, yola dayandığınız yerdən davam etmək lazımdır. Bu, avtomobildə sükan arxasında olmaq kimidir, qışın ortasında, gecə vaxtı buzlu yolda görmə məsafənizi itirmiş kimi olursunuz. Başqa seçiminiz də yoxdur, çünki geriyə dönə bilməzsiniz, öz-özünüzə dumanın mütləq çəkiləcəyini, çiskinin dağılacağını, tezliklə daha aydın, sabit görüntüyə çatacağınızı qəbul etdirirsiniz, bilirsiniz ki, yola davam etməlisiniz.

Bir əsərin tamamlananda onun sizdən ayrılıb uzaqlaşmağa və hal-hazırda tətildən bir gün əvvəl dərsə gedən uşaqlar kimi müstəqilliyin havasını içinə çəkməyə başladığını zənn edirsiniz. O uşaqlar ki daha səs-küylü, dəcəl olur, müəllimlərin sözünü eşitmirlər. Hətta son paraqraflara gələndə kitabın azadlığını əlinə almaq üçün sözə qarşı düşməncə davrandığını da iddia edə bilərəm. Son sözlər üzərində işləyərkən kitabın sizi tərk etdiyini açıq-aydın hiss edirsiniz. Artıq o bitib, tamamlanıb, sizə ehtiyacı yoxdur, sizi unudub. Bu nöqtədən sonra o milyonlarla oxucunundur. O anda nəhəng boşluğa düşür insan və tərk edilmişlik duyğusu ilə qıvranmağa başlayır. Bundan başqa kitabla aranızda formalaşan və çox sürətlə unudulan doğmalıq səbəbindən bir növ qeyri-məmnunluq, natamamlıq da hiss edə bilərsiniz. Bu natamamlıq və yerini ala bilməmiş şeylərin olduğu hissi yenidən həyat məmnuniyyətini və tarazlığı tapmağınız üçün sizi növbəti kitaba səsləyir. Amma bu duyğunun sonu yoxdur, ona görə də sonunadək gedə bilməzsiniz. İllər keçdikcə kitablar artar və oxucular onlar haqqında danışarkən "külliyyat" kəlməsindən istifadə edərlər. Amma sizin aləminizdə bu uzun və sonsuz bir yoldur.

Bəli, oxucu kitab haqqında yazıçının özündən daha çox şey bilir. Romanla oxucu arasında rəqəmsal fotoaparatlar çıxmadan əvvəlki zamanlarla anoloji bir mərhələ keçir. Qaranlıq otaqdan çıxdığı andan etibarən şəkillər yavaş-yavaş aydınlanmağa, öz rənglərini almağa başlayır. Bir romanı oxumağa davam etmək də eyni kimyəvi mərhələdən keçir. Ancaq yazıçı və oxucu arasında əlaqə yaranması üçün oxucunu qətiyyən məcbur etmək olmaz - bu isə müğənniyə səsini gücə salmamağın tövsiyə olunması kimidir. Yazıçının tərzini və istedadını səssizcə əhliləşdirməsi, kitabın oxucuya nüfuz edə bilməsi üçün zaman və yer verməsi məsələnin həlledici nöqtəsidir. Bu da akupunktura kimidir, bambaşqa bir sənətdir, iynəni olduqca dəqiq görünən yerə batırmağınız kifayətdir ki, bütün sinir sisteminə təsir və nüfuz edə bilsin.

Roman yazarı və oxucu arasındakı bu məhrəm və tamamlanmış münasibətin məncə başqa bir oxşarı da musiqi sahəsində var. Hər zaman yazmağın musiqiyə yaxın olduğu fikrində olmuşam. Amma ədəbiyyat musiqi qədər saf incəsənət növü deyil. Hər zaman bizdən daha üstün incəsənət növü ilə məşğul olduqları üçün musiqiçiləri və musiqiçələrə roman yazarlarından daha yaxın olduqları üçün də şairləri qısqanmışam. Uşaqlıqda şeir yazmağa başlamışdım və məhz o şeirlər sayəsində haradan oxuduğumu bilmədiyim bu ifadənin mənasını dərk etmişdim: "Pis şairlər olmasa, yaxşı yazarlar da olmazdı". Ədəbiyyatın musiqi ilə müqayisəsinə davam etsək, yazarın bir kitabından digərinə keçiddə bir mahnıda təkrar ritmlər istifadə edən uğursuz bəstəkar olduğunu görərik - eyni xarakterlər, bilinən yerlər, oxşar təsvirlər... Beləcə roman yazarında saf bir musiqiçi ola və Şopenin "Noktrinalar"ını bəstələyə bilmədiyi üçün dərin peşmanlıq hissi baş qaldırar.

Roman müəllifinin öz külliyyatı qarşısındakı dərk acizliyi və tənqiddən uzaqlıq həm öz vəziyyətimdə, həm də başqalarının keçdiyi mərhələdə müşahidə etdiyim bir məsələ ilə özünü büruzə verir: hər yeni kitab yazılmağa başladığı andan özündən əvvəlkini yerli-dibli silir. Məsələn, mən yeni kitaba başlayanda əvvəlkini unuduram. Kitablarımı ara vermədən, bir-birinin ardınca, biri digərini izləyən dərin unutqanlıqla yazdığıma inanırdım. Vaxt-bivaxt eyni surətlərin, bənzər adların, məkanların, bəzən isə oxşar cümlələrin təkrarlandığını görürdüm. Beləcə əsərlərim yarıyuxulu halda toxunduğu üçün bir-birinə bənzəyən xalça teksturalarına xatırladırdı. Bu hardasa "yarı yuxulu" vəziyyət və ya "oyaqkən görülən yuxu" kimi bir şeydir. Roman yazarları məhz belə adamlardır - lunatiklər. Yazıçı yazmalı olduqlarının dərininə endikcə insana elə gəlir ki, bir lunatikə aid olan küçədə bilmədən onu tapdayıb, əzib keçəcək. Halbuki evlərin damında gəzən və heç vaxt ayağı sürüşüb boşluğa düşməyən lunatiklərin olduğu da həqiqətdir.

Nobel mükafatının anonsunu müşayiət edən yazıda sonuncu dünya müharibəsinə işarə edən bu cümlə diqqətimi çəkdi: "İşğal dövürlərinin sirli örtüyünü qaldıran yazıçı". Mən də 1945-ci ildə doğulanların hamısı kimi "müharibə uşağı"yam, daha dəqiq sözlərlə ifadə etməli olsam, doğum yerim Paris olduğu üçün mən "müharibə illərinin Parisində doğulmaq məcburiyyətində qalan uşağıyam. Haqqında söhbət açdığım Parisi yaşayan insanlar o günləri sürətlə unutmağı, ya da sadəcə daha yaxşı olanı - gündəlik detalları xatırlamağı, normal həyatın əvvəlkindən, yəni adi zamanlarda olduğundan çox da fərqli olmadığını qəbul etməyi seçdilər. Həyatda qalanlar üçün həmin zamanlar qorxulu yuxu və ya bir növ vicdan əzabı kimi yaşandı. Daha sonra dövrün uşaqları - yəni biz, həmin mərhələni və o zamanların Parisini sağ-çürük etməyə başlayanda valideynlərimiz bilinən, əzbərlənmiş cavablar verməklə kifayətləndilər. Ya da o qaranlıq illəri hafizələrindən sıyırıb atmaq və yaşananları gizləmək üçün sualları adi şeylərdən danışırmış kimi sükutla cavablamağı üstün tutdular. Halbuki ata-analarımızın sükutuna baxmayaraq, biz bütün olanları sanki özümüz yaşamış kimi bilirdik".

İşğal illərinin Parisi qəribə şəhər idi. Görüntüdə həyat "əvvəlki kimi" davam edirdi, teatrlar, kino mərkəzləri, musiqi studiyaları və restoranlarının qapıları açıq idi. Radioda mahnılar səsləndirilirdi. Hətta müharibədən öncəki zamanlar ilə müqayisədə kinozal və teatrların daha çox izləyicisi var idi, sanki bu yerlər insanların bir-birlərini tapıb, çöldəki həyatdan gizləndikləri və özlərini təhlükəsizlikdə hiss etdikləri sığınacaqlar idi. Halbuki maşınların olmaması kimi incə detallar Parisin əvvəlki Paris olmadığını pıçıldayırdı, səssiz bir şəhər idi artıq Paris. Bu elə bir sükut idi ki, ağac budaqlarının qıcırtılarını, at nallarının çıxardığı səsləri, bulvarlardakı insanların ayaq səslərini və insanların uğultularını eşidə bilərdiniz. Küçələrin səssizliyində, qışda saat beş olmamış düşən və pəncərələrdə xırda şam işığının belə qadağan olunduğu zülmət gecələrdə bu şəhər özündən belə qaçırdı. İşğalçı nasistlərin dediyi kimi "görünməz şəhər" idi artıq Paris. Yetkinlər və daha aşağı yaşlarda olanlar heç bir iz qoymadan bir anda yoxa çıxa bilər, dost məclislərində hər şey ağızucu danışılar, dərin bir təhdid atmosferi olduğundan söhbətlərdə heç kim ürəklə danışmazdı.

Hər an bir satqınlığın, yaxud metrodan çıxarkən qarşılaşa biləcəyiniz polis axtarışının qurbanı olmaq təhlükəsinin hökm sürdüyü bir kabusun Parisində adi vaxtlarda əsla qarşı-qarşıya gəlməyəcək insanlar təsadüfən qarşılaşır, küçəyə çıxmaq qadağası tətbiq olunan günlərin kölgəsində səhərisi gün görüşə biləcəkləri belə şübhə altında olan cütlüklər arasında keçici, faciəvi eşqlər yaşanırdı. Adətən sabahları olmayan bu qaçaq görüşlərin, uğursuz qarşılaşmaların sonrasında işğal dünyasında uşaqlar doğulurdu. Məhz bu səbəblərdən işğal illərinin Parisi mənim üçün hər zaman "xüsusi gecə" olub. O olmasaydı, mən də olmazdım. Haqqında danışdığım Paris heç vaxt mənim arxamca sürünməkdən əl çəkmədi və onun öləziyən işığı kitablarımın yolunu aydınlatdı.

Hər nə qədər birbaşa formada hansısa siyasi hərəkata qoşulmasa da, hətta tək başına "Fildişi qalası"-nda yaşadığını, hər şeydən təcrid olunduğunu iddia etsə də, hər yazıçının ürəyi inkar edə bilməyəcəyi şəkildə doğulduğu zaman və yaşadığı məkanın ruhu ilə döyünür. Lap şeir də yazırsa, yenə də yaşadığı zamanın, dövrün izləri misralarına hopur, başqa bir zamanda doğulan şairlərin əsla yaza bilməyəcəyi sətirləri yazır.

Bu mənada nəhəng ədiblərdən irlandiyalı Yeatsin "Koolda yabani qu quşları" ("The wild swans at Coole") ədəbi mətni məni ən çox təsirləndirən nümunələrdəndir. Yeats hər zaman getdiyi parkın hovuzunda üzən qu quşlarını seyrə dalır:    "İlk dəfə saydığımdan bəri  Keçən on doqquzuncu payızım;  Gördüm, hamısının anidən uçub getdiyini  Saymağım yarımçıq qalmışdı.  Şaqqıldayan qanadları ilə yüksəldilər,  Böyük  dairələr çəkərək, dağıldılar.  O parıltılı canlıları seyrə daldım,  Artıq kədərlərlə doludur ürək.  Hər şey dəyişdi bu alatoranda,  Başımın üstündə çırpınan qanadları ilk dəfə dinləyərək,  O sahildə yüngül addımlarla gəzindiyim gündən bəri".   XIX əsr poeziyasında, məsələn, Bodlere, yaxud Mallarmedə də tez-tez rast gəlinən ədəbi obyektdir ququşları. Amma Yeatsin bu şeiri o əsrdə yazıla bilməzdi. Özünə xas ritmi və melanxoliyası ilə XX əsrə hətta daha dəqiq desək, yazıldığı ilə aiddir bu şeir.

Bəzən XXI əsr yazarı da özünü öz dövrünün dustağı kimi hiss edə bilir və XIX əsrin Balzak, Dikens, Tolstoy, Dostoyevski kimi nəhəng roman yazarlarını oxuyarkən bir növ nostalgiyaya qapıla bilər. O dövrdə zaman bugünkündən çox yavaş axırdı, bu rahatlıq, astagəllik müəllifin işinə yarayırdı, enerjisini və diqqətini daha yaxşı toplaya bilirdi. O gündən bu günə zamanın sürəti artdı və hər şey qaydasız bir şəkildə irəliləməyə başladı. Kilsə memarlığından tanış olduğumuz keçmişin roma üslubunda tamamlanmış teksturaları ilə bu günün davamı olmayan və hissələrdən ibarət olan əsərləri arasında fərqi yaradan da məhz budur. Bu aspektdən baxanda mən ara nəslə aidəm. Hamının durmadan "xətdə" olduğu "sosial şəbəkələr"in yaxın zamanlara kimi bizim üçün əhəmiyyətli zənginlik sayılan və insan həyatına dərinlik qatan məhrəmliyi yerlə-yeksan etdiyi və bu vəziyyətdə böyük roman mövzusu ola biləcək bir dünyanı internet, mobil telefon, elektron poçt və tvitterlərlə doğulan sonrakı nəsillərin ədəbiyyat yolu ilə necə ifadə edəcəyini həqiqətən görmək istəyərdim. Bu mənə çox maraqlıdır. Yenə də ədəbiyyatın gələcəyi mövzusunda optimist olmaq istəyirəm və gələcəyin yazarlarının Homerdən bəri hər yeni nəslin etdiyi kimi özündən əvvəlki nəsildən bayrağı məmnuniyyətlə alacağına inanıram.  Bundan başqa bütün incəsənət adamları kimi hər yazıçı da aid olduğu dövrə möhkəm bağlarla bağlıdır. O dövrdən ayrı nəfəs ala bilməz və "zamanın ruhu"ndan qaçıb qurtula bilməz. Buna baxmayaraq hər yazıçının əsərində dəyişməz, əbədi tərəf də vardır. Racinein, ya da Şekspirin pyeslərində obrazlar istər tarixi kostyumlar geysinlər, istərsə də hansısa rejissor onları şalvar və dəri pencək ilə səhnəyə çıxarsın, nəticə dəyişməz. Çünki bunlar ədəbiyyat üçün əhəmiyyətsiz detallardır. Tolstoyu oxuyanda 150 il sonra belə Anna Karenina bizə olduqca doğma və tanış gəlir, onun 1870-ci illərdə nə geyindiyini xatırlamarıq belə, heç bizim üçün maraq da kəsb etməz. Həm də ki Edqar Allan Po, Melvil və ya Stendal kimi bəzi yazarlar da ölümlərindən iki əsr sonrakı oxucuları tərəfindən yazdıqları zamanlardakından daha yaxşı anlaşılıblar.