Son.az oxu.az-a istinadən bildirir ki, hər şey 3,5 milyard il əvvəl palçıqlı gölməçədən başlayıb. Bir molekul öz surətini yaradaraq, Yer planetindəki həyatın ulu əcdadına çevrilib. Dörd milyon il əvvəl isə insana bənzərlərin beyin həcmi artmağa başlayıb.

Əlli min il əvvəl insan "Homo Sapiens"ə çevrilib.

On min il əvvəl sivilizasiya yaranıb.

Beş yüz il əvvəl çap qurğusu ixtira olunub.

Azı otuz ilə "bu" başa çatacaq.

Bu sözlər Yaan Tallinnin qarşısına ilk dəfə 2007-ci ildə "Qeyri-adiyə nəzər salaraq" başlıqlı onlayn oçerkində çıxıb. "Bu" dedikdə, insan sivilizasiyasını nəzərdə tutur. "Bəşəriyyət artıq mövcud olmayacaq" deyə oçerkin müəllifi insan zəkasını az qala bütün sahələrdə geridə qoyacaq fövqəlintellekt və ya süni intellektin peyda olması ilə bağlı yazısında proqnozlaşdırır.

Y. Tallinn estoniyalı proqramçıdır, fikiza sahəsi üzrə ali təhlsil alıb, həyata proqramlaşdırmada üzləşilən böyük problemi kimi yanaşır. 2003-cü ildə o, "Skype" proqramının yaradıcılarından olub, tətbiqin modulunu hazırlayıb. "eBay"in iki il sonra həmin modulu almasının ardından öz payını satıb və gələcəkdə nə ilə məşğul olacağı barədə düşünüb-daşınıb. "Qeyri-adiyə nəzər salaraq" oçerki oxuduqdan sonra kompüter kodu, kvant fizikası, Kelvin və Hobbsun sitatları ilə beynini doldurub. Artıq müstəqil fikir yürüdə bilmirdi.  

Tezliklə Y.Tallinn bu oçerkin müəllifi olan müstəqil nəzəriyyəçi İlizar Yudkovskinin mindən çox oçerk və bloq məqaləsinin müəllifi olduğunu öyrənir. Üstəlik bu məqalə və oçerklər fövqəlintellektlə bağlı mövzuları əhatə edir.

İ. Yudkovskinin bütün məqalələrini internetdən tapıb, xronoloji ardıcıllıqla düzən və "iPhone"un dəstəklədiyi formata çevirən xüsusi proqram yaradır. Sonra il ərzində onları aramla, son dərəcə diqqətlə oxuyur.

"Süni intellekt" və ya kompüter və maşınlarda şüurun modelləşdirilməsi termini hələ 1956-cı ildə, yəni ilk elektron rəqəmsal kompüterlərin yaradılmasından 10 il sonra ortaya çıxıb. Əvvəl bu tədqiqat sahəsi ilə bağlı geniş gözləntilər olsa da, 1970-ci ildə erkən proqnozlar özünü doğrultmayıb və süni intellekt bir növ "qış yuxusu"na gedib.

Y. Tallinn Yudkovskinin əsərini özü üçün kəşf edəndə, süni intellekt artıq intibah dövrünü keçmişdi. Alimlər artıq bir sıra spesifik sahələrdə kifayət qədər nüfuz qazanan, məsələn möhtəşəm şəkildə şahmat oynayan, mətbəx döşəməsini silən, insanın nitqini tanıyan süni intellekt qurğuları yaratmışdılar. Belə dar ixtisaslaşma çevrəsi olan süni intellekt qurğuları insan zəkasını üstələyən intellektə malik olsa da, bu, yalnız spesifik sferalarda özünü büruzə verir. Deyək ki, peşəkar şahmatçını uda bilən süni intellekt döşəməni yuyub-silə və ya sizi A nöqtəsindən B nöqtəsinə apara bilməyəcək. Y. Tallinn belə bir nəticəyə gəlib ki, fövqəlzəkalı süni intellektdə çoxsaylı bacarıq və vərdişlər artıq məcmu halında olacaq. Onun təbirincə, başqa bir arzuolunmaz fakt odur ki, onlar sosial manipulyasiyada uğur qazanmaq üçün smartfonlardan asılı vəziyyətə düşmüş insanların məlumatlarından istifadə edəcəklər.

İ. Yudkovskinin məqalələrini oxuyan Y. Tallinn belə bir nəticəyə gəlib ki, süni intellektin daha da inkişaf etməsi partlayışa və ya süni intellektin insan nəzarətindən çıxmasına səbəb ola bilər. Bu isə bütövlükdə bəşəriyyəti böyük təhlükə altında qoya bilər. Belə ki, ultraağıllı süni intellektlər, təkamül-inkişaf nərdivanında bəşər övladının yerini tutacaq və biz qəfəsdə olan meymuna necə baxırıqsa, onlar yəni süni intellekt də bizə o gözlə baxacaq. Ya da daha betəri olacaq: bütün insanların axırına çıxacaqlar.

İ. Yudkovskinin son məqaləsini oxuduqdan sonra Tallinn ona elektron məktub göndərib, ona uyğun üslubda  - yalnız böyük hərflərlə yazıb. "MƏN - YAAN, SKAYP-I TƏSİS EDƏN MÜHƏNDİSLƏRDƏN BİRİYƏM" deyə müqəddimə verdikdən sonra mətləbə keçib: "O FİKİRLƏ RAZIYAM Kİ, GENİŞƏHATƏLİ, İNSAN ŞÜURUNU ÜSTƏLƏYƏN SÜNİ İNTELLEKTİN PEYDA OLMASINA HAZIRLIQ BƏŞƏRİYYƏTİN ƏSAS TAPŞIRIQLARINDAN BİRİDİR".

Bir həftə sonra Y.Tallinn planında olan digər görüşlərlə əlaqədar Bay Area-ya uçanda, yolüstü elə İ. Yudkovskinin özü ilə Kaliforniya ştatının Millbray şəhərində yerləşən kiçik kafedə görüşüb.

O qədər maraqlı söhbət ediblər ki, görüş dörd saata qədər uzanıb. "O həqiqətən də əsas anlayışları və detalları düzgün şəkildə anlayır. Hər gün belə insana rast gəlmək olmaz. Çox nadir insandır", deyə Tallinn bildirib. Bir müddət sonra Y. Tallinn İ. Yudkovskinin adi tədqiqatçı kimi çalışdığı "Süni intellekt xüsusiyyətlərinin araşdırılması institutu" təşkilatı üçün 5000 dollar məbləğində çek yazdı. Həmin vaxtdan bəri Y.Tallinn institutun hesabına 600 000 dollardan çox ianə köçürüb.

İ. Yudkovski ilə görüş V.Tallinnin həyatına yeni məqsəd gətirdi, ona öz missiyasını aydınlaşdırdı: bu missiya bizləri öz əllərimizlə yaratdığımız süni intellektdən xilas etmək məqsədi daşıyır. O, yeni həyata qədəm qoyub. Mütəmadi olaraq səyahət edir, fövqəlzəkanın təhlükələri barədə dünyanın dörd bucağında təbliğat işləri aparır, danışıqlar keçirir. O, insanlığa yardım edəcək. O, bəşəriyyətə qurtulma yollarını tapmağa kömək ola biləcək metodların araşdırılmasına pul ayırmağa başlayıb. Söhbət həm də "mehriban" süni intellekt nümayəndələrinin istehsalından gedir. Bu o demək deyil ki, hansısa maşın və ya süni intellekt hava haqqında söhbət açmaq, və ya uşaqlarınızın adlarını xatırlamaq kimi xüsusi bacarıqlara və vərdişlərə öyrədiləcək, əsla. Halbuki hazırda süni intellekt bundan artığını da etməyə qadirdir. Bu həmçinin o anlama gəlməməlidir ki, belə mehriban süni intellekt altruizm və insanlara qarşı məhəbbətlə coşub-daşacaq. Ən yanlış stereotiplərdən biri süni intellektin insan motivləri və dəyərlərinə malik olduğu düşüncədir. "Mehriban xasiyyət, ürəkaçan əhval-ruhiyyə" daha fundamental anlama gəlir: sabahın maşınları öz məqsədlərinə çatmaq üçün bəşəriyyəti məhvə düçar etməyəcək.

Ötən ilin yaz aylarında mən Y. Tallinnlə yenidən bir araya gəldim. Bu dəfə görüş yerimiz Kembric universitetinin nəzdində fəaliyyət göstərən İsa kollecinin (ing. Jesus College ) yeməkxanası oldu. Nahar vaxtı idi. Bəzəkli vitrajlarla bəzədilmiş pəncərələr, başında parik olan kişilərin yağlı boya ilə çəkilmiş rəsmləri kilsənin interyerini xatırladırdı.

Y.Tallinn qırmızı taxtadan hazırlanmış ağır masanın arxasında əyləşmişdi. "Silikon vadisi" üçün xarakterik olan "kejual" üslubda geyinmişdi: əyində qara cins, futbolka və krossovka var idi.

47 yaşlı Y.Tallinn bir növ texniki dərsliyin bir parçasıdır. O hesab edir ki, elm sahəsindəki nailiyyətlərinə görə onu uzun illər xatırlayacaqlar. Gənc aspirantlardan fərqli olaraq həmkarları ilə klublarda keçirdiyi şənliklərdə daha çox qalır. Onun fövqəlzəkanın təhlükəsizlik problemləri ilə bağlı fikirlərini yoldaşları da bölüşür. "Paypal" proqramının həmtəsisçisi olan Piter Tilin fondu "Miri"yə (Süni intellektin öyrənilməsi üzrə tədqiqat institutu) 1,6 milyon dollar vəsait ayırıb. 2015-ci ildə isə "Tesla"nın təsisçisi İlon Mask Gələcək həyat İnsittutuna (Massaçusets ştatının Kembric şəhərində texniki təhlükəsizliyin təminatı üzrə təşkilat) 10 milyon dollar ianə edib.

Lakin Y. Tallinn  bu sahəyə "dəmir pərdə" dövründə, ötən əsrin 80-ci illərində baş vurub. EHM-lə (elektron hesablayıcı maşın -red.) ilk tanışlığı məktəb illərinə təsadüf edir. Sinif yoldaşının dövlət xidmətində işləyən atası bir neçə istedadlı uşağa EHM-dən istifadə etmək imkanı vermişdi. Estoniya müstəqillik əldə etdikdən sonra o, video oyun şirkətini təsis etdi. Bu gün Y.Tallinn hələ də Estoniya paytaxtında  - onunla eyni adı bölüşən Tallinndə yaşayır. Evlidir, altı övladı var. Həyat yoldaşı və sonbeşiyi ilə bir evdə qalır. Tədqiqatçı dostları ilə bir araya gəlmək istəyəndə, onları Baltikyanı bölgəyə dəvət edir.

Onun "ciblərini boşaltmaq" strategiyası metodikidir, həyatının bütün aspektlərini ehtiva edir. Öz pul vəsaitlərini 11 təşkilat arasında bölüşdürür. Onlardan hər biri süni intellekt təhlükəsizliyinin təminatı üzrə müxtəlif yanaşmaların hazırlanması ilə məşğuldur. 2012-ci ildə Kembric Eksistensial Risk Tədqiqat Mərkəzinin (CCER) həmtəsisçisi olub. Qurumun ilkin nizamnamə kapitalı 200 min dollara yaxın olub.

Eksiztensial risklər və ya Y. Tallinnin adlandırdığı kimi - X-risklər bəşəriyyətin mövcudluğu üçün ciddi təhlükə mənbəyidir. 20-dən çox CCER tədqiqatçısı süni intellektdən qaynaqlanan risklərlə yanaşı, iqlim dəyişikliyi, nüvə müharibəsi və kimyəvi silahdan istifadə ilə bağlı riskləri də araşdırır. Ancaq Y. Tallinn düşünür ki, bu əlavə istiqamətlər əslində bir növ yüngül narkotikdir. Daha real görünən - məsələn iqlim dəyişikliyi kimi problemlərlə bağlı narahatlıq daha çox insanın diqqətini cəlb edir. O bu yaxınlarda Kembricdə bir konfransda iştirak edib.  Tallinn müxtəlif elmi toplantılara qatılmaqla, akademik ictimaiyyətin süni intellekt təhdidləri probleminə ciddi şəkildə yanaşmasına nail olmağa çalışır.

İsa kollecinin yeməkxanasında nahar vaxtı bizimlə bir masa arxasına əyləşənlər arasında konfrans iştirakçıları, o cümlədən robotexnika ilə məşğul olan qadın, 1960-cı illərdə Kembric universitetini bitirmiş britaniyalı yer alırdı. Yaşlı olan, masa arxasında əyləşən hamıdan "Hansı universiteti bitirmisən?" deyə soruşurdu. Halbuki Y.Tallinnin "Estoniyanın Tartu Universitetinin məzunuyam" cavabı onda hər hansı müsbət təəssürat oyatmadı. Daha sonra söhbətin məcrasını ölkədə və dünyada baş verən xəbərlərə yönləndirməyə çalışdı. Y. Tallinn ona laqeydcəsinə göz süzdü və "Mən qısamüddətli risklərlə maraqlanmıram" deyə bildirdi.

Sonradan Y.Tallinn söhbətin mövzusunu dəyişib, fövqəlzəkanın doğurduğu təhlükələrdən söz açdı. Proqramçılarla söhbət əsnasında adətən məcazlara üz tutur. Bu dəfə isə onun ən çox sevdiyi müqayisə metoduna üz tutdu: "Bax biz ağacı gövdəsindən necə kəsirik, yüksək səviyyədə inkişaf etmiş süni intellekt də bizim axırımıza elə çıxa bilər. Valyerdə olan qorillalar insana necə baxırsa, biz də gələcəkdə fövqəlzəkaya elə baxacağıq".

"Hakimiyyəti tam nəzarətə götürməsi üçün süni intellektə bədən lazımdır. Bu olmadan nəzarəti necə gerçəkləşdirmək olar?", - deyə yaşlı alim soruşdu.

Y. Tallinn isə onun üçün artıq bir məcaz hazırlamışdı: "Məni sadəcə internetə çıxışı olan zirzəmiyə yerləşdirin, görün hansı oyunlardan çıxıram", - deyə o, çəngəli qabdakı rizottoya uzatdı.

İstənilən süni intellekt, fərq etməz, "Roomba" olsun ya da onun potensial varisləri, müəyyən məqsəd və nəticələr əsasında fəaliyyətdə olur. Proqramçılar onların qarşısına bu məqsədləri qoyur. Yüksək inkişaf etmiş süni intellektin qarşısına dünyada hər şeydən üstün olmaq məqsədi qoymağa ehtiyac yoxdur. O buna tamamilə təsadüfi də nail ola bilər. Kompüter proqramlaşdırmasında xırda xətalar kifayət qədərdir. Ancaq bəzən bu xırda hesab etdiyimiz xəta böyük fəlakətlərə yol açır. Misal üçün , 2010-cu ildə Waddell & Reed şirkətinin treyderi fond birjasında minlərlə fyuçers kontraktı gerçəkləşdirir, ancaq bir anın içində proqram təminatı dəyişən alqoritmi unudur (bütün maliyyə əməliyyatları məhz bu alqoritmin sayəsində baş tutur). Nəticədə üç milyon dollara yaxın məbləğdə "tənəzzül" baş verir, indeks kəskin şəkildə aşağı düşür.  

Y. Tallinin maliyyələşdirdiyi tədqiqatçılar düşünür ki, fövqəlzəkalı süni intellektin mükafatlandırma strukturu düzgün proqramlaşdırılmasa, ən məsum məqsədlər də məkrli məqsədlərlə əvəzlənə bilər. Bunun bariz nümunəsi Oksford Universitetinin filosofu Nik Bostromun "Fövqəlzəka" adlı kitabında göstərilib. Sujet xəttinə görə, robota çox sayda ofis sancağı hazırlamağı həvalə edirlər. Süni intellekt isə bunun istehsalı üçün insan bədəninin atomlarından xammal qismində istifadə etməyi qərara alır.

Tallinnin baxışları heç də bütün həmkarları bölüşmür. Hətta süni intellektin təhlükələri ilə bağlı narahat olan insanlar arasında da onun əzəli opponentləri var. Onların bəziləri hesab edir ki, süni intellekti tam dərk etməyənədək, onların imkanlarının məhdudlaşdırılmasına lüzum yoxdur. Başqaları isə düşünür ki, "fırıldaqçı texnoloji subyektlərin" nəzər nöqtəsində olması bu sahənin daha vacib problemlərini kölgədə qoyur. Buna o faktı misal gətirlər ki, ağdərili insanların hazırladığı alqoritmlərin əksəriyyəti məhz bu irqdən ola insanların baxışlarını əks etdirir.