- 27 may 1960-cı ildə hərbi çevriliş ilə hakimiyyətdən uzaqlaşdırılan prezident Cəlal Bayar Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanı tərk etməsinə dair sizə nə danışmışdı?

- 1968-ci ildə Bursanın Gəmlik qəsəbəsindəki isti su müalicə mərkəzində idik. Keçmiş prezident Cəlal Bayarın evi bizim qaldığımız yerin düz qabağında - Umurbəydə idi. Səməd Ağaoğlu xanımı ilə Cəlal Bayarın evinə gedib onu və xanımını da götürərək isti suların olduğu yerdə nahara gəlmişdilər. Bayram ərəfəsi idi, bir də gördük ki, restoranda hamı ayağa qalxdı. Cəlal Bayar, Səməd Ağaoğlu və xanımları restorana daxil oldular. Mən Səməd Ağaoğluna xəbər göndərdim ki, vaxtı varsa, Səma xanımın oğlu Kərim bəy onunla görüşmək istəyir. Səməd bəy "Təbii, buyursunlar" - dedi, onların yanına getdik. (Daha sonra o görüşdə çəkilmiş şəkilləri sizə verəcəyəm.) Cəlal Bayar o vaxt 85 yaşında idi, 1986-cı ildə 103 yaşında vəfat etdi. Çox güclü yaddaşı vardı. Səməd bəy dedi ki, Kərim bəy Xan əminin nəvəsidir. O vaxt Türkiyədəki bütün azərbaycanlılar babam Hüseynqulu xana "Xan əmi" deyərdilər. Səməd bəy soruşdu ki, Xan əminin kim olduğunu bilirsinizmi? Cəlal Bayar çox yaşlı olmasına baxmayaraq, babamı xatırladı. Səməd bəy dedi ki, bizim iqtidarımız vaxtında Azərbaycanla bağlı iclaslar keçirirdik, Fətəli xan Xoyskinin müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyətinin ilk baş naziri olduğunu bilirsiniz, onun böyük qardaşı Hüseynqulu xan da o iclaslarda iştirak edirdi, İstanbuldakı azərbaycanlıların lideri o idi. Xeyli söhbət etdik. Cəlal  Bayar keçmişdə baş verən hadisələri xatırladı. Qafqaz İslam Ordusu Azərbaycana göndəriləndə Cəlal Bayar Osmanlı parlamentində Manisa millət vəkili olub. Bayar dedi ki, Osmanlı dövlətinin Birinci Dünya müharibəsində məğlub olaraq Mondros sazişini imzalamasından sonra Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanda qalması mümkün deyildi. Ordunun orada qalması müxtəlif bəhanələrlə 1-2 ay uzadıla bilərdi. Nuri Paşa böyük qardaşı Ənvərə teleqram göndərərək Azərbaycan ordusunu gücləndirmək üçün bir neçə ay da qalmaq istədiyini bildirir, ancaq Mondros sazişi hər şeyə əngəl olurdu. Cəlal Bayar bunların hamısına şahid olmuşdu və təfərrüatları ilə bizə danışdı. O vaxt ingilislər də bölgədən çıxdılar. Bayar deyirdi ki, türk ordusu və ingilislər bölgədən çıxandan sonra Azərbaycan ordusu ruslara və ermənilərə qarşı təkbaşına mübarizə aparmaq məcburiyyətində qaldı. O, rus ordusu bölgəyə yaxınlaşanda Azərbaycan parlamentində müstəqilliyə qarşı olan qüvvələrin də təzyiqi ilə milli hökumətin devrilməsindən danışdı.

- Azərbaycanda cərəyan edən hadisələrin hamısının xəbəri gəlirmiş, eləmi?

- Cəlal Bayar hamısını xatırlayırdı. Səməd bəy dedi ki, Kərim bəy Xan əminin nəvəsidir. Biz illər boyu ailəlikcə Sürəyya abla ilə, Tezer abla ilə, Səməd bəy ilə tez-tez görüşürdük. Onlar bizim ailəmizə çox yaxın olublar. Cahangir Kazımbəylinin (Gəncənin müdafiəsinin qəhrəmanlarından biri) böyük oğlu 1958-ci ildə Səməd bəyin bibisinin nəvəsi ilə evləndi -  Əhməd Ağaoğlunun bacısı nəvəsi ilə. Ərə gedən qızın adı Sona idi.

- Səhv etmirəmsə, İsmət Giritli də o ailədən qız almışdı.

- İsmət Giritli ilə bacanaq olmuşdular.

- Səməd Ağaoğlu ilə Cəlal Bayarın çox yaxın olduğunu deyirsiniz. Eşitdiyimizə görə, Cəlal Bayar deyibmiş ki, Səməd Ağaoğlunu Adnan Menderesdən əvvəl tanısaydım, Demokrat Partiyasının lideri və baş nazir Səməd bəy olardı. Sizin bu barədə məlumatınız varmı?

- Bayar ilə Ağaoğlu çox yaxın idilər. Onların yaxınlığının əsas səbəbi Cəlal Bayarın çox geniş mütaliəyə və mədəniyyətə malik olması ilə bağlı idi.

"Əhməd Ağaoğlu Atatürk ilə çox yaxın idi. Atatürk bəzən ona əsəbiləşirdi. Ağaoğlu Əli bəy Hüseynzadəni də əsəbiləşdirirdi"  

Digər tərəfdən, Cəlal Bayarın Səməd bəyin atası Əhməd Ağaoğlu ilə də yaxınlığı olmuşdu. Əhməd Ağaoğlu Atatürk ilə də çox yaxın idi. Atatürk bəzən ona əsəbiləşmişdi, bəzən Atatürkü əsəbiləşdirmişdi. Ancaq əslində Əhməd Ağaoğlu hamını əsəbiləşdirirdi... (Gülür.)

- Niyə?

- Ağaoğlu birbaşa danışan adam idi. Əlibəy Hüseynzadəni də çox əsəbiləşdirirmiş.

- Onu niyə?

- Onlar çox yaxın dost olublar, ancaq ən çox mübahisə edən adamlar da onlar olub. Hər gün görüşüblər, hər gün mübahisə ediblər, ancaq 5 dəqiqədən sonra hər şey keçib gedirmiş, fikir və düşüncələri ətrafında mübahisə edirmişlər.

- Bayarın Səməd Ağaoğlu ilə iddiasına dair siz nəsə eşitmisinizmi?

- Bəlkə Cəlal Bayar Səməd Ağaoğlunu Demokrat Partiyasının başına gətirə bilərdi, ancaq o vaxt Menderes çox fəal idi. Populyarlıq baxımından Menderes Cəlal Bayardan da qabaqda idi. Ona görə, mən Cəlal Bayarın Səməd Ağaoğlunu Demokrat Partiyasının başına gətirə bilmək üçün gücü olduğuna inanmıram. Çünki o iş tamamilə Cəlal Bayarın əlində deyildi, Adnan Menderesin qabağını kəsmək mümkün deyildi. Məsələn, indi Məhərrəm İncə prezidentliyə namizəd oldu, Kamal Kılıçdaroğlu onun qabağını kəsə bilməzdi, ictimaiyyət arasındakı populyarlığı baxımından Məhərrəm İncə daha yaxşı vəziyyətdədir. Səməd Ağaoğlu ilə bağlı mənim demək istədiyim də buna çox yaxındır. Cəlal Bayar Menderesin qabağını ala bilməzdi.

- İqtidara gələndən sonra...

- Səməd Ağaoğlu Menderesin bütün hökumətlərində nazir, baş nazirin müavini oldu.

- Menderesin ilk hökumətinin xarici işlər naziri Fuad Köprülünün xaricdən gələn türklərlə maraqlanmadığını iddia edirlər. O işlərin hamısı Səməd Ağaoğlunun çiyinlərinə düşübmüş. Bu barədə nə demək istərdiniz?

- Cəlal Bayar, Adnan Menderes, Fuad Köprülü və Refik Koraltan Cümhuriyyət Xalq Partiyasından (CHP) ayrılaraq Demokrat Partiyasını qurdular. Partiyanı sonra genişləndirdilər.

- Məsələn, Mirzəbala Məmmədzadə şikayət edirmiş ki, Fuad Köprülü bizimlə heç maraqlanmadı...

- Təbii, təbii. Fuad Köprülünün heç kimə köməyi dəymədi, bütün işləri Səməd Ağaoğlu gördü. Hamı Səməd Ağaoğlunun yanına gedirdi.

- Bunun bir səbəbi də Qafqaz İslam Ordusu Azərbaycana gedəndə Əhməd Ağaoğlunun ordunun komandanı Nuri Paşanın siyasi müşaviri olması ilə bağlı idi?

- Təbii ki, bir çox şey oraya bağlı idi. Nuri Paşanın da Azərbaycandan gələnlərlə çox yaxın münasibəti olmuşdur, o da çox sadə və təvazökar adam olub. Ənvər Paşanın kiçik qardaşıdır. Onların əsas gücü əmiləri Xəlil Paşanın Kut-ül-Amarədəki ordusu idi, ingilislərin böyük ordusuna qalib gəlmişdi. Azərbaycana gedən hərbi qüvvələrin çoxu isə Suriyadakı cəbhədən idi.

"Fətəli xana teleqram gəlib, orada yazılıb ki, Nuri Paşa yoldadır. Fətəli xan babama deyib ki, ağabəy, Gəncədəki adamlarımızı bir yerə topla"